ქართული ეპიგრაფია* - ფევზი ჩელები (ჩელებაძე)
დედამიწაზე დაახლოებით 3000 ენა, 192 ქვეყანა არსებობს და ყველა მათგანი გამოიყენებს მხოლოდ 14 ანბანს. ჩვენი ქვეყანა გამოიყენებს ლათინურის და ჩვენ მეზობელი ქვეყნები არაბული და სლავურ ანბნებს.
დედამიწაზე დაახლოებით 3000 ენა, 192 ქვეყანა არსებობს და ყველა მათგანი გამოიყენებს მხოლოდ 14 ანბანს. ჩვენი ქვეყანა გამოიყენებს ლათინურის და ჩვენ მეზობელი ქვეყნები არაბული და სლავურ ანბნებს. ქართული ანბანი ერთ ერთია იმ 14 ანბანიდან რომელიც სამხრეთ კავკასიურ ენების საერთო ანბანია.
ეპიგრაფი: ქვაზე ან სხვა გამძლე, მაგარი საგნებზე დაწერილ ჩანაწერების შემსწავლელი მეცნიერება. ეფუძნება ბერძნულ სიყვა Epigraphein’ს რომელიც ნიშნავს ჩანაწერას. ჩანაწერის მეცნიერებასაც უწოდებენ. და მრავალ ენასთან დაკავშირებულ უძველესი დაწერილი დოკუმენტები ამის საშუალებით არის გარკვეული.
სხვადა სხვა მხედველობა არსებობს ქართულ ასოების საწყისის შესახებ.
ჩაწერის სისტემების პირველი მაგალითები არი მეზოპოტამიას ლურსმული დამწერლობა, რომელიც ეგვიპტეში გამოიყენებული არი ჰიეროგლიფის ფორმით, განვითარებული და გავრცელებულია. ქართველების პირველი დამწერლობის მაგალითებიც სავარაუდოდ უნდა ყოფილიყოს ამ ფორმით. აღმოაჩენილი ასეთი მაგალითები ჯერ-ჯერობით არ იკითხება.
ქართული ჟამთაღმწერელი ქართლის ცხოვრებას მიხედვით ქართული დამწერლობის შექმნა ქართლის სახელმწიფოს ჩამოყალიბების პერიოდს ეკუთვნის ანუ ძვ.წ. მე-4, მე-3 საუკუნეებს. ისტორიკოსების მიხედვით ქართლოსის შთამომავალი ფარნავაზ მეფემ (ძვ.წ. 335-237) შექმნა ქართული ანბანი. მაგრამ ეს ცნობა არ არის დამტკიცებული.
ქართლის მეფე ფარნავაზმა შექმნა ქართული ანბანი ან მოდიფიკაცია გაუკეთა ძველ ანბანს.
სომხების ისეთი შეხედულება აქვს რომ მათი აზრით, სომხურ ანმაბის შემქნელმა წმ. მესროფ’მა (350-440) ამავე დროს არის ქართულ ანბანის შემქნელიც მაგრამ წმ. მესროფ’ის ცხოვრების პერიოდში ცნობილი ქართული წარწერები იყო საკმაოდ მაღალ დონეზე, იყო ადრეული ხანის მაგალითებიც და მეორე ანბანი შეიქმნა წმ. მესროფ’ის გარდაცვალებიდან დიდი ხნის შემდეგ. ამის გამო ეს შეხედულება არ გაითვალისწინება. სხვა ერთი შეხედულება ის არის რომ ქართული ანბანი არის ბერძნულ ანბანის ზემოქმედების ქვეშ მყოფ ქრისტიანი მისიონერების მიერ ასურელების ანბანიდან განვითარებული.
ალექსანდრე მაკედონელის ირანის ტერიტორიის დაპყრობის შემდგომ უკვე უარყოფილიყო ზენდური ანბანი რომელსაც აქვს ზოგიერთი მსგავსება ქართულ ასეოებთან. ძვ.წ. მე-4 საუკუნეში ფარნავაზ მეფის პერიოდში ირანში გამოიყენებდნენ იმ ზენდურ ანბანს. ბევრი მსგავსება ჰქონდა მაგრამ ქართული იწერებოდა მარცხნივიდან მარჯნივ მიმართულებით.
ქრისტიანობა საქართველოში შემოსულა პირველ საუკუნეში, მოციქულების მიერ. 336 წელს წმ. ნინოს ძალისხმევით ქრისტიანობა გახდა საქართველოს ოფიციალური რელიგია. წარმართობასთან ბრძოლის დაწყებასთან ერთად განადგურდა ძველი სამუშაოები. ასევე განადგურდა ძველი დამწერლობას ნიმუშებიც.
ქართველები ისტორიული რიგით; ძვ. წ. მე-4 საუკუნეში შექმნილი ასომთავრულის, მე-9 სუკუნეში ასომთავრულიდან შექმნილი ნუსხურითა და საბოლოოდ მე-11 საუკუნეში ნუსხურიდან შექმნილი დღესაც გამოყენებული მხედრულთან ერთად გამოიყენეს სამი ანბანი. ისეთი პერიოდებიც იყო რომ გამოყენებდა ორი სტილის ასოებიც. ნუსხური დღესაც გამოიყენება სასულიერო ტექსტების ნაწერებში და მხედრული გამოიყენება საჯარო საქმიანობაში.
ქართული წარწერის დღეს ცნობილი პირველი ვერსია არის ასომთავრული. ამ ასოების ფორმიდან გამომდინარე მეორე სახელს-მრგლოვანსაც კი უწოდებენ. ასომთავრულში 38 ასო არის და მარცხნივიდან მარჯნივის მიმართულებით არის დაწერის სისტემა, ერთი და იგივე სიმაღლეზე არის ასოები რომელიც შუაში ხაზზე იწერება და ყველა ერთნაირი მოცულობისა. დღემდე შემორჩენილი პირველი მაგალითები სავარაუდოდ პირველ საუკუნიდან არის და მე-9 საუკუნამდე უალტერნატიულოდ გამოიყენებდა მე-9 საუკუნამდე.
ქართული წარწერის განვითარება მიმდინარეობდა ხელნაწერის მიმართულებით და ამის გამო მიღებულია ახალი განზომილება. ასომთავრულთან ერთად, მე-9 საუკუნიდან შეიქმნა ახალი სტილის ასოები ხუცურ-ნუსხური რომელიც აძლევდა უფრა სწრაფად დაწერის საშუალებას. ამ სისტემაში იყო ასეოების ზომების შორის განსხვავება და ხაზის ზემოთ ან ქვემოთ გადიდება. ეს ანბანი ინტენსიურად გამოიყენებდა მე-11 საუკუნამდე და ხელნაწერებთან ერთად ეპიგრაფიულ ნამუშავებიც იყო.
მე-11 საუკუნეში შეიქმნა მხედრული. მე-14 საუკუნეში უკვე ჩამოყალიბდა საბოლო სტილით და დღემდე გამოიყენება ამ ანბანს დროთა განმავლობაში დააკლდა ხუთი ასო და პირველი ვერსიიდან განსხვავებით 5 ხმოვანი, 28 თანხმოვანი საერთოდ 33 ასო არსებობს.
დედამიწაზე არსებული დამწერლობის უძველესი ერთ ერთი სისტემა ქართული, ეპიგრაფიულ ნაშრომბს ვხედავთ საქართველოში და ამავე დროდ საქართველოს საზღვარგერეთ სხვა ქვეყნებშიც. განსაკუთრებით ჩრდილო-აღმოსავლეთ ანატოლიაში, საუკუნეების თანმყოლი ბუნებრივი და ხელოვნური განადგურებაა, მაგრამ მიუხედევად ამისა ეს კუთხე არის მიმზიდველი. იმ რეგიონში მუშაობის გაგრძელებამ შეიძლება აღმოაჩინოს ახალი ნამუშევრები. აქ მოხსენებული სამი სტილის გარდა უნდა გავითვალისწინოთ რამდენიმე ნიშანი, სიმბოლო და ბეჭდები.
პირველ საუკუნიდან მე-21 საუკუნამდე, საქართველოს სხვა და სხვა დასახლებებში მყოფ ნიმუშებთან ერთად არის ქართული ეპიგრაფიულ მაგალითები ართვინის, იუსუფელის, არზრუმის, სპირის, უზუნდერეს, ანის ქაღიზმანს და მათი ოლქში მყოფ ძველ დასახლებებში. ადრეული ხანის მაგალითი უნდა ითქვას ბეითულლაჰიმი და ახლო პერიოდის მაგალითებიც კი ინეგოლი, დუზჯე და ფერეიდანი.
*24 აპრილი 2011 ადაფაზარი (საქარია)/თურქეთი
