Giysi insanlık tarafından üretilen maddi kültürün önemli bir öğesidir. İnsanın günlük kaygısını beslenmenin ardından kıyafet oluşturuyordu ve bu bugün de böyledir.
Giysi insanlık tarafından üretilen maddi kültürün önemli bir öğesidir. İnsanın günlük kaygısını beslenmenin ardından kıyafet oluşturuyordu ve bu bugün de böyledir.[1] İnsan bedeninin yapay örtüsünün işlevsel amaç haricinde (bedeni dış etkilerden koruma), ritüel ve gösterge fonksiyonuna bağlı olduğu yaygın şekilde bilinmektedir. XX. Yüzyılın başlarına kadar hala insanları ve insan topluluklarını etnik olarak, cinsiyet ve sosyal olarak birbirlerinden ayırt etmemiz mümkündü.[2] Şölen ve matem kıyafeti farklı idi (orijinal kıyafetler ve din adamlarına ait kıyafetler ortaya çıktı). Genel olarak, giysinin görünüşünü (şablonunu), papaz cübbelerinin çeşitliliğini (malzemesini) büyük ölçüde doğal-coğrafik çevre, iklim, halkın ekonomi faaliyetleri belirlerdi.
Gürcü halkının kıyafeti çeşitli, zengin ve orijinal idi. Bilindiği gibi İvane Cavakhişvili Gürcistan’ı tarımsal aletlerin canlı müzesi olarak adlandırıyordu. Giorgi Çitaia ise aynı şeyi Gürcü halkının giysileri için söylüyordu. Bu makalede bizde ünlü olan erkek giysisi – çokha/çakha-akhaluhi’ye değineceğiz.
Çokha tarihsel-etnografik yörelere göre belirli çeşitleri de ortaya çıkmış Gürcü ulusal kıyafetidir.[3]
Şu da herkesçe bilinir ki Gürcü erkek kıyafeti – çokha–akhalukhi – Gürcüler haricinde Kuzey Kafkasya’daki başka halklar tarafından da kullanılırdı. Yani çokha aynı zamanda Kafkasya’nın ortak giysisidir. Kafkasya’nın bu ortak giysisinin bilimsel literatürde “çerkeska” adı ile bilindiğini, bunun da giysiyi sanki Adigelerin ürettiği ve onların maddesel kültürünün bu öğesinin Gürcülerle birlikte Kafkasya’nın başka halklarına Adigelerden yayıldığı çağrışımına sebep olduğunu ifade etmek gerekir.
Şu soru ortaya çıkıyor: Bu kıyafet hangi halk tarafından üretildi ve nereden yayıldı? Israrla belirtiyoruz ki: “erkek giysisi – çokha-akhalukhi Gürcistan’da ortaya çıktı ve onu Kafkasya’nın başka halkları buradan alıp sahiplendiler.
Kendi görüşümüzü onaylamak için güvenilir bilimsel kaynaklardan yararlanmadan önce bu giysinin özellikleri kısaca ortaya çıkarılmalı, etnografik açıdan zamana bağlı olarak ona erişilebilirliğinin nasıl olduğu (XIX Yüzyıl ve XX. Yüzyılın başlarında) tespit edilmelidir.
Altını çizerek ifade etmek gerekir ki çokha-akhalukhinin ilk olarak “sosyal açıdan belirleyici” fonksiyonu ortaya çıktı; o, Gürcü beyleri (tavadebi) ve aznavurlarının giysisi idi (aynı şey bu giysiyi halkın yüksek sınıfının giydiği Kuzey-Kafkasya hakkında da söylenebilir). Etnografik verilerden anlaşıldığına göre çokha-akhalukhi köylüler arasında da popülerdi. Köylü çevresinde bu giysi şölen kıyafeti olarak kullanılıyordu. Örneğin Diğomi Köyünde XX. Yüzyılın başlarında, düğün günlerinde ödünç olarak verilerek damata giydirdikleri iki adet çokha-akhalukhi varmış. Benzer durum Gürcistan’ın farklı tarihsel-etnografik bölgelerinde de vardı, örneğin Yukarı İmereti’de (Saçkhere ilçesi) bey-aznavurlarla birlikte çokhayı imkânı olan köylüler de giyerdi. Düğün zamanında eğer damat ve gelinin ulusal kıyafeti yoksa imkânı olanlar onlara mutlaka geçici olarak bunu temin ederlerdi ve bu özellikle çokha-akhalukhi için söylenir.
Vakhuşti Bagrationi Gürcü kıyafeti hakkında şunu ifade ediyor: “Kartlililer ve Kakhetililer aynı şekilde giyiniyor: uzun-ince, kürk bir takke; Üzerlerinde yünden yapılmış ve dizkapaklarının altına kadar uzanan bir elbise “larisa, skalatisa yani çokha” giyiyorlar, üzerinde kuşak, içinde ise sagule denen, elbiseden daha kısa olan ve pamuktan yapılmış ipek gömlek var, enseleri tamamen açıktır. Çokhanın altına giydikleri nipkhavi ise (pantolon yaygınlaşmadan önce giyilen alt giysi-E.Ş.) ya ipek, ya pamuklu ya da ketendir. Ata binerken daha çok satzarmartuli ve moguni giyiyorlar, Ayaklarına paiçi (diz ile ayak arasına giyilen tozluk türü- yün çorap -E.Ş), tzuğa, yine maşia (dönemin ayakkabısı) giyiyorlar. Alt tabakadan olanlar terlik tarzı ayakkabı ve çarık giyiyorlar. Kışın ise deri ve daha uzun elbise giyiyorlar [Fakat ilk birleşik krallık döneminde farklı giyiniyorlardı: başlarında uzun, uzun tüyleri olan yün şapka takıyorlar, rahiplerinkine benzer keten gömlek giyiyorlardı. Sagule (gömlek) ve elbise topuklara kadar uzun ve düğmesiz, üzerinde kemer takılır, üstlerine giydikleri büyük deri, kolları dar ve ayaklarındaki moguni resimlerde görülüyor] Kadınlar da aynı şekilde giyiniyordu ancak kuşak kemerin uçları aşağıya salınmıştı ve üzerine “kaba-akhalukhi” (elbise ve içine gömlek) giyiyorlar, bu mütevazı gömleğin içine başka bir şey giymiyorlar ve gömlek de şeffaftı. Paiçi kullanmadan nipkhavi giyiyorlar ve ayaklarında da “tzuğa-maşia (ayakkabı)” var… İmeretililerden (Batı Gürcistan’ı kastediyor) biraz farklıdırlar.”[4]
Dolayısıyla Gürcülerde hem erkekler hem de kadınlar uzun elbise (tabii ki birbirinden farklı) giyiyordu. Bu elbisenin boyu erkeklerde dizkapağının altına kadar imiş. Önceleri erkeklerin giydiği kaba (elbise)/çokha (Samegrelo’da buna “ğarti” deniyordu) düğmesizdi, yine daha sonra elbise ön taraftan açıldı ve düğmeler eklendi. Elbisenin içinde ise daha kısa sagule/akhalukhi (bir çeşit gömlek) giyiyorlardı. Onun özellikleri kısaca şöyledir: Çokha elbise formunda bir giysidir, çokhaların ortak yönü sıkı şekilde oturmuş bel kısmı ve alt kısmının geniş olması, açılmış ön kısım, parçalı etek kısmıdır. Göğüs bölgesinde ise çokhanın içindeki akhalukhiyi gösteren kama biçiminde açıklık, etek kısmı parçalı idi (çaki), kolları ise bileklere kadar uzanıyordu ve sürekli olarak kolları katlanmış olarak geziyorlardı.
Sulhan-Saba Orbeliani çokhaya “matklis samoseli yani yün elbise” diyor. Sagulenin (gömlek) ise akhalukhi ile aynı şey olduğu yine Saba’nın sözlüğünden iyi anlaşılıyor: “elbise içine giyilen sagule”. Sözlükbilimci elbise sözcüğünü ise bir kelime ile tanımlıyor ve samoseli diyor.
Zaman içerisinde pantolonun gelmesi ile birlikte elbise anlamına gelen “kaba” terimi sadece kadın giysileri için kullanılmaya başladı, yine başlarda (Vakhuşti Bagrationi döneminde de) yün örgü kumaşından elbiseyi tanımlayan “çokha” terimi erkek elbisesi için yayıldı. Ortaçağda rahiplerin kıyafetine de sürekli olarak çokha denirdi (din adamlarının seyahatlerinde kullandığı çokhalar farklı idi. Rahiplerin bu şekildeki “yolculuk elbisesi”ni İoane Bagrationi “Kalmasobaşi” de birkaç kez anmaktadır). Khevsur diyalektinde erkeğin üst kıyafetine de kadının elbisesine de çokha deniyordu: “tamam, sen kadın çokhası istiyorsun, üstünde mendil olan.[5]
Burada Vakhuşti’nin bahsettiği birkaç terime de değineceğiz: bugün eğer nipkhavi için (pantolon yayılmadan önce kullanıyordu) peranginin (gömlek) eşi (ona “peranginin eşi” ve “alersi” de diyorlardı) deniyorsa, XVIII. Yüzyılda o “erkek bacak giysisi (ayak bileğinden dize kadar olan bölgeye giyilen)”, yani “tzvivisatsmeli (წვივსაცმელი)” idi.[6] Bacağa giyilen (წვივ საცმელი) kıyafetin birkaç türü vardı. Saba, nipkhavi (ნიფხავი) dışında ropangi (როპანგი), perikme (პერიკმე) ve satzmartuloyu (საწმართულო) da sıralıyor (Vakhuşti: “satzarmartulo”). Saba’ya göre satzmartulo “pantolon olarak kullanılan dış giyecektir”. Vakhuşti Bagrationi’nin bize anlattığına göre satzarmartuli (საწარმართული) denen pantolon benzerini sadece ata binerken kullanırlardı: “atın üzerinde satzarmartuli giyiyorlar”. Dolayısıyla ikisi birbirine dikilmiş nipkhavi pantolon yani satzarmartuli (საწარმართული) idi. Açıkçası Gürcistan’da XVII-XVIII. Yüzyıllarda bugünkü pantolon benzeri artık yaygınlaşmıştı [pantolon ilk zamanlar sadece göçebe kültürün bir öğesi idi. Göçebelerin (erkekler ve aynı şekilde kadınlar için) bol pantolon atla giderken kullanışlı idi. Biniciyi atın terinden koruduğu için pantolon, bizdeki durumda ise satzarmartuli (საწარმარტული), paiçebi/paçiçebi[7] (პაიჭები/პაჭიჭები) olmadan ata binmek de düşünülemezdi (paiçebi-diz ile ayak arasına giyilen tozluk türü-E.Ş). Eski Yunanlılar ve Romalılar pantolona barbar giysisi diyordu; onlara göre pantolon yabancı kökenli savaşçıların ve Amazonların kıyafetinin tipik bir öğesi idi. Pantolon Yakındoğu medeni dünyası için yabancı idi. Eski Yunan yazarı Hipokrates (M.Ö. V-IV. Yüzyıl) İskit erkeklerinin güçsüzlüğünü pantolona bağlıyordu: Onlar tüm diğer halklardan daha fazla benziyor hadımlara. Sürekli pantolon giymeleri dışında ilave olarak onlar zamanlarının çoğunu at üstünde geçirdikleri için de böyledir”[8]].
Gürcü erkeklerinin ulusal kıyafetinin ana modeline, -Çokha-akhalukhi- ye geri dönecek olursak bu ikisi şunlarla birlikte kıyafetin bütününe dahildi: perangi (gömlek), alt giysi, şapka, kuşak ve kemer-hançer. Tarihsel-etnografik bölgelere göre çokha-akhalukhi belirli farklılıklar gösteriyordu. Özellikle Khevsureti kıyafeti (“talavari”) ve Guria, Açara ve Laz kıyafeti “çakura” farklılık gösteriyordu. Onlar hakkında ilk olarak şunu söylemeliyiz: “XIX Yüzyılın ikinci yarısında ulusal kıyafete (Gürcü çokhası, Gürcü elbisesi (kaba)) paralel olarak diğer eski Gürcü kıyafetleri de şartlara bağlı olarak varlığını sürdüyordu. Onlar arasında eşsiz, bazen küçücük yerleşim biriminde yayılmış ve sadece oradakilerin kullandığı kıyafetlerin kendine özgü özelliği vardı ki genetik bakımdan eski Gürcü giyiminin başlangıç formları ile ilişkili idi. Buna örnek olarak Khevsureti bölgesinin “talavari” kıyafetinin öğesi olan, kendi orijinal şablonuna, zengin nakış süslere sahip ve haç şekilleri ile sadece Gürcistan’da değil Kafkasya’nın diğer tüm halklarının kıyafetlerinden ayrılan gömleği (perangi) belirtebiliriz”[9].
Çakura Gürcü kıyafetinin gelişmiş versiyonunu temsil ederdi. Bu durumda çokha-akhalukhinin gelişmiş versiyonları ile ve pantolonun önemli derecede yerleşmesinden söz ediyoruz. Çakura bedenin üstüne giyilen, esasen bele kadar gelen çokhadır ve bu şekilde bu, belden üste giyilen giysidir. Güneybatı Gürcistan’dan Karadenizin güney sahillerine muhacir olarak göç eden Gürcüler, belden üste giyilen çakuraya bugün de çokha, yine kıyafetin alt kısmına “şarvali” – “lazurai” diyorlar. Açaralılarda olduğu gibi eski Klarcetililer de çokhanın içine giyileni zubuna (zubuni) ismi ile ifade ediyorlar. Fanela (ფანელა) içine ise elle örülmüş perangi (gömlek) giyiyorlar. Halk arasında bir mani de var (aşık olan kadın aşık olduğu erkeğe hitaben melodi ile söylüyordu): “çokha gaikhade, çokhao // zubunatai gikhdebao // şeni erti danakhva cenneti gamikhdebao”[10]. Kıyafetin bu türünün (çakura) adının Çakvi ile ilişkili olduğunu (Aşağı Açara’da), çokha-nın bel kısmından kesilmesinin ve orijinal şarvali (pantolon) ile kombinasyonunun ilk olarak orada gerçekleştiğinin kabul edildiğini işaret ediyorlar [çakura teriminin Çakvi toponimi ile mi yoksa çaki (ჩაქი) ile mi ilişkili olduğunun açığa kavuşturulması gerektiğini düşünüyoruz. Etnolojik sözlükte çaki kelimesinin başka anlamları ile karşılaşıyoruz: Çokhanın bir ayrıntısı olan -çaki daha çok erkeklerin çokha-akhalukhisinde karşımıza çıkıyor. Bu küçük yalancı eteklere deniyor, güzellik için yapılıyor, bu yüzden nakışla süsleniyordu. Normal çokhada 2-3 çaki (yani 2-3 parçalı-kiloş etek) vardı, karaçoğuli-de altı çaki vardı[11]. Çaki (Farsça Çak-delik, elbisenin yırtık yeri). 1. Üst giysinin yan tarafında etek kısmında dikilmeden bırakılmış yer; 2. Çokha ya da akhalukhinin arka etek kısmında belden aşağı dikişle uzatılmış bölümler[12]. Saba’nın tanımına göre “çaki bir nevi etek kamuflajı”dır[13]. Güneybatı Gürcsistandan muhacir olarak giden muhacir Gürcülerin konuşmasında çakuranın alt kısmı olan - “şarvali” – “lazurai” terimi ile ifade ediliyor. Ortak Gürcü kıyafeti – çokha – nın bel bölgesinden kesilmesi ve pantolon benzeri giysinin (“lazurai”) giyilmesinin ilk olarak Çaneti’de/Lazeti’de gerçekleştiğini ve daha sonra tüm Güneybatı Gürcistan’da ve Guria-Samegrelo’da yayıldığını, bu terimin bu çevreye işaret ettiğini düşünüyoruz. Bu bir tahmin olup tahminin kesin olmayışının nedeni şudur ki ulusal kıyafet –çakuranın alt kısmının daha yaygın ismi dzigva/dzikva idi].
Çakurada barutluklar da korunmuştu. Çokhanın belden üstüne benzer şekilde çakura da bedeni sıkı şekilde sarardı. Şunu da doğru şekilde ifade ediyorlar ki çokhanın bu şablonu “erkeğin heybetini, belinin inceliğini ve geniş omuzlarını görünür kılıyordu.”[14] Çakuranın altı (şarvali) arkadan keskin şekilde katlanmış halde, üst kısmı çok geniş ve bacakları dardı. Çakuranın içine zubuni giyiyorlardı ve çokha içinde akhalukhide olduğu gibi zubuninin boyun ve göğüs kısmının bir bölümü çakuranın içinde görülürdü. Benzer bir kıyafet Samtskhe’de de yaygınmış: (Ude Köyü) – “bizim kıyafetimiz önceleri kısa çokha idi, ona migva diyorduk. Şimdi de Kvabliani Tatarlarının giydiği gibi böyle çokha - migva giyiyoruz.[15] Açaralılar ve Gurialilar gibi. Migva çokha ile birlikte dar ve khoncriani şarvaliyi (önden iliklenen pantolon) biliyorduk.” … “Yaşlı adamlar Cavakhiler gibi daha fazla dizkapaklarına karar uzun, kırışık çokha giyerlerdi elage ile [elegi/eleği erkeğe ait isimsiz “yelek” benzeri kıyafet idi – R. T.].” … “başlarındaki kırmızı fese iki-üç arşın uzunluğunda “saroği” dediğimiz mavi kuşak sarılıydı. Saroğiyi (sarık) komşularımız Tatarlar da (Müslüman Gürcüler kastediliyor – R. T.) sarıyordu fakat başka renklerde, biz Hıristiyanlar ise Tatarlardan ayırdedilmek için mavi renk kullanıyorduk.”[16]
Samtskhe’de benzer kıyafet Sergo Makalatia tarafından onaylanmıştır. “Erkekler, evde örülmüş yün kumaştan dikilmiş Guria “çakurası” benzeri kıyafet giyiyor. Üstte kısa ve yanlarından açık (yırtmaçlı) “çokha” giyiyorlar. Çokhanın göğüs ve boyun kısmı açık ve katlanmıştır. Göğüs bölgesinde iki tarafta cep ve barutluk yuvası dikilmiş”. “Altta katlanmış “ağ kısmı bol” şarvali (pantolon) giyiyorlar.” “Önceleri ise Meshiler meğer diğer Gürcülerin giydiği kıyafeti giyiyorlarmış. Erkekler uzun ve arkası katlı kurtmaciani çokha giyiyor (kurtmaci-ყურთმაჯი -eski Gürcü elbisesi kol modeli. Bu modelde kol iç kısımda koltuk altından bileğe kadar açık ve setbesttir. E.Ş.) … Çokhayı mavi renkte kalın, yün kumaştan dikilmiş zebuni (zubuni) üzerine giyiyorlardı. Çokha uzun ve arka kısmı katlı (parçalı) idi.”[17]
Tao-Klarceti’de yaptığı geziden sonar Ekvtime Takaişvili şöyle yazıyordu: “erkeklerin kıyafeti Gurialıların, Açaralıların ve Lazlarınki gibidir yani çakura”[18]. Solomom Bavreli-Aslanişvili de Güneybatı Gürcistan’da çakurayı onaylıyor ve kendisi ona “dzikva-çokha” diyor, yaygınlığına değiniyor ve bu giysinin Artvinli ve Ardanuçlu Ermeniler tarafından kullanımının altını çiziyor: “Artvinli ve Ardanuçlu Ermenilerde farklılık var; onlar ne Erzurumlu be de Karabağlı Ermenilere benzemiyorlar. Hem fiziksel olarak hem de kıyafetleri ile onlar diğer Ermenilerden farklılık gösteriyor. Buralı Ermeniler kısa boylu, güzel, kara gözleri-kaşları ve beyaz-kırmızı yüzleri onları süslüyor. Kırmızı fes, dar örülmüş yün Megrel pantolonu, kısa dzikva-çokha, çarık ve kendilerinin ördüğü manusi sielegi (მანუსი სიელეგი) denen giysi erkeklerin kıyafetini oluşturuyor.”[19]
1893 yılında Türk yazar İsmetzade Mehmed Arif Samsun tarafına muhacir olarak gitmiş Gürcüler hakkında şunu yazıyordu: “erkeklerin kıyafeti sizi şaşırtır. Başlarına başlık denen kaba yün kumaş sargı takıyorlar ve dzigva dedikleri dar pantolonlar giyiyorlar. Genel olarak onların giysisi kaba çokhadır. Kaba yünü kendileri örüyor. Elbiseyi de kendileri dikiyor. Bunların haricinde başlıkları şaşırtıcı ve görülmeye değerdir, Gürcülerin bedenleri orantılı ve çok zarifler. O çevrede yaşayan yerli halkın büyük kısmı da Gürcü kıyafeti giyiyor. Gençler iple üzerine desen verilerek süslenmiş (მოსირმულ) başlıklar takıyor, bellerinde kama ve revolver tabanca taşıyorlar, bu nedenle insan bu güçlü gençleri izlemekten bıkmaz.”[20]
Çakura Samegrelo’da da kısmen yaygınmış.[21] Orada bu kıyafete Güneybatı Gürcistan’da olduğu gibi “dzikva” deniyordu.[22]
Yani çakura Güneybatı Gürcistan’da ortaya çıkan ve yayılan, Gürcü erkek kıyafetinin nispeten yeni versiyonu idi; pantolon benzeri giysinin gelişinden sonra uzun çokha ile pantolon benzeri alt giysi birbiri ile uyumsuz (abes) olduğundan erkek elbisesi (çokha) bel kısmından kesildi. Bu aslında Gürcü Müslümanlar arasında (Açara, Lazeti, Samtskhe, Şavşat-İmerkhevi) yayılmıştı. Bununla birlikte o Guria’da ve kısmen Samegrelo’da da popülerdi. Bu nedenle çokha ve çakura arasındaki etnografik sınırın Hıristiyan ve Müslümanlaşmış halkın dinsel sınırı ve erken feodal dönem yönetimlerinin sınırları ile tam olarak örtüştüğüne dair bilimsel literatür görüşü kabul edilir değildir[23].
Gürcü çokha/kaba-sı bele normal şekilde otururdu. Üst kısmı bedene oturuyorsa belden altı oldukça genişti. Çokhanın kol kısmı geniş ve uzun idi, parmakları kapatırdı, bu nedenle da katlanması gerekiyodu. Astar yapılmıyordu. Akhalukhinin kolları ise el kısmında dardı, bilekte şerit vardı. Çokhaya cep yapılmazdı, akhalukhide ise barutluk (samasre) yerine cep yapılıyordu. Göğüs kısmında barutluklar çokhaya güzellik katmaktadır. Çokhaya dikilen barutluklar eğimli yapıldığı gibi düz de yapılıyordu. Barutluklar (samasreebi) doğal olarak ateşli silahların girmesinden sonra dikildi (Sulkhan-Saba “masra” terimini “tüfeğe barut doldurma aparatı” olarak açıklıyor). Çokhanın belden üstüne ilik açılıp düğme dikilirdi, yine belden altı açıktı. Bize göre, “çokha” terimi erkek giysisini ifade etmek için barutlukların dikilmesinden sonra tam olarak yerleşmiş olmalıdır. Çokhanın boğazı yoktu ve göğüs çevresi açıktı. Bu alanda çokhanın altında giyilmiş, yakası dik akhalukhi/sagule/ze(u)buni görünüyordu. Kışlık ve yazlık kaba/çokha-lar birbirinden farklı idi. Kışlık kaba (elbise) deriden dikilir ve ona tkav-kaba (deri-elbise) denirdi.[24]
Gürcistan’da dışarıda giyilen normal çokha ile birlikte günlük, çalışma esnasında kullanılan çokhalar da olduğunu belirtmek gerekir: “Günlük, çalışma çokhasına Stepane oğlu 72 yaşındaki Coto Sulordava’nın (Zugdidi, 1970 yılı) verdiği bilgiye göre cep yapıyorlardı. Onun ifadesine göre kendini seven bir adam bu tür çokha ile dışarı çıkmazdı, bu ayıptı”. “Sadece akhalukhi ile misafir karşısına çıkılmazdı. Ev sahibi misafiri mutlaka çokha-akhalukhi ve kemer-hançer ile süslenmiş olarak karşılardı.”[25]
Batı Gürcistan’da yayılmış olan ve Doğu Gürcistan’da İmeruli çokha-akhalukhi olarak bilinen çokha-akhalukhinin Doğu Gürcistandakilerden farkı uzunluğu idi, - o dizlere kadar uzanıyordu, diz ile ayak arasındaki bölgeye yün paiçebi (bir tür tzvivstsmeli-tozluk) giyiyorlar (diz ile ayak arasındaki bölgeye tzvivebi-წვივები, buraya giyilen giysi anlamında ise tzvivsatsmeli-წვივსაცმელი kelimesi kullanılıyor, paiçebi-პაიჭები de bu bölgeye yani tzvivebi-ye giyilen bir tzvivsatsmelidir. Tzvivsatsmeli bir nevi tozluktur-E.Ş.); onu lekvertkhi (ლეკვერტხი) denen bağcık ile bağlıyorlardı. Baştan ifade etmemiz gerekir ki İmeruli çokha (İmeruli çokha yani İmereti çokhası ile Batı Gürcistan çokhası kastediliyor) literatürde “çerkeska” adı ile bilinen genel Kafkasya Çokhasına daha çok benziyordu.[26] Literatürden bilindiğine göre Çerkesya’da XIX. Yüzyılda ilk olarak baldırlara kadar uzanan uzun çokha yerleşmiş olduğundan bu durumda anakronizm de çıkıyor karşımıza: «Длина черкески зависела от моды. Так, например, в начале XX в. носили очень длинные, до щиколоток, черкески» [“Çerkeska” nın uzunluğu modaya bağlı olarak değişiyordu. Yani örneğin XIX. Yüzyılda bileklere kadar uzanan “çerkeska” kullanıyorlardı].[27] Elbisenin uzunluğunu bilimsel litetatürde normal ekonomi ile ilişkilendiriyorlar. Jacques Le Goff’un kadın elbisesi için söylediğine göre ekonominin yükselişte veya krizde olmasından yola çıkarak elbise uzuyor ya da kısalıyordu.[28] Gürcistan’da da erkek elbisesi kaba/çokha-akhalukhinin uzunluğunun ülkenin ekonomik durumu ile belirlendiğini düşünmemiz gerekir.
Bir farka dikkat çekeceğiz: XIX. Yüzyılda Rapiel Eristavi’nin yazdıklarından dolayı açık ki İmeruli çokha-akhalukhinin altında pantolon (şarvali) giymiyorlardı. Bacaklarını normal bacak giysisi paiçebi (პაიჭები-diz ile ayak arasına giyilen bir nevi tozluk) kapatıyordu. Bununla şunu söylemek istiyoruz ki Avrupa’da olduğu gibi Gürcistan’da da pantolon yeterince geç yayılmıştır ve bu bakımdan pantolonun yayılmasına öncülük edenler Açaralı (genel olarak Güneybatı Gürcistan’da yaşayanlar) Gürcüler idiler. Dikkatimizi pantolon üzerinde şunun için de tutacağız ki ortaçağa ait fresklerde resmedilen Gürcü elbisesi (კაბა-kaba) giyen erkekler pantolon değil tzvivsatsmeli denen tozluk veya çok dar, bacağı kavrayan ve üst kısımda birleşen satzmartuli (საწმართული-pantolon yerine kullanılan dış giyecek) giyiyorlardı.
XIX. Yüzyıl Gürcistan’ında çokha-akhalukhinin birkaç türü yaygınlaşmıştı ve herbirinin kendine ait adı ortaya çıktı. 1935 yılında yazılmış olan bazı etnografik belgelere değineceğiz: (Kiziki belgeleri) “Akhalokhinin üzerine çokha giyiyorlar. Eski tip çokhada 8 çaki-ჩაქი (yani 8 parçalı etek) vardır. Tüm parçalar birbirine eşittir, etek uç kısmı on altı parçadan oluşur. Eskiden kısa çokha biliyorlarmış, dizlerin biraz altına kadar uzanıyormuş, daha çok ise dize kadar.[29] “Çokhayı sürekli olarak önü açık giyiyorlar, yaşlıların ise neredeyse her zaman önü açık imiş. Delikanlılar çokhanın karın kısmından üç-dört düğme ile bağlarlar ve üzerine gümüş kemer-hançer takarlar ve aynı şekilde göğüs kısmındaki barutluklara gümüş barutluk takarlardı.”[30] (Kakheti kitabı) – “kaba (კაბა) yani elbise beylerin (tavadebi) giyeceği idi fakat gençliğimden hatırlıyorum ki bazı köylüler de elbise giyerdi”.[31] “Beyler ve imkânı olan kişiler Gürcü çokhası giymezler, onlar koşiani – kurtmaciani çokha giyerlerdi. Bunun bel kısmından katlı eteği vardı ve etek ucunda iki tarafta, birer birer ya da ikişer çaki (ჩაქი) denen parçalı etek takip ediyordu.?”[32] “Çerkes çokhasını ise kim istiyorsa o giyerdi, bizim köylülerimizin giysisi ise Gürcü çokhası idi.”[33] (Kartlis masala) – “Kartli çokhası uzun olmalıydı, topuklara kadar geliyordu, yüründüğünde bir ayağına ve sonra diğer ayağına vururdu. Bazıları yine yürüdüğünde ayrı parça olan etek kısmını omzuna atardı.”[34] İmereti’nin Khani Köyünde Oni çokhası tescil edilmiştir: “Biz erkeklere aynı şekilde Oni çokhası dikiyorduk, dizlerin biraz altına iniyordu, etekleri genişti, bel kısmında eteklerini katlardık.”[35] Burada Abkhazuri Çokha (Abkhaz çokhası) ve Çaçnuri Çokha (Çeçen çokhası) adı ile bilinen çokhalar da yaygınmış: “Abkhazuri çokha. Dar kollu yapıyorduk, bedene çok oturan ve dar olmalıydı. Barutlukları yana asardık (eğimli olarak)”. “Çaçnuri Çokha. Çaçnuri Çokhanın kolları geniş, doğrudan cübbeye benziyordu, belden oturmuş, belden üstü bütün. Barutluklar daha aşağıda ve eşit, çokha çok uzun değildi”. “Üçüncü tür çokha İmeruli Çokha (İmereti çokhası) idi. İmeruli çokha uzun dikiliyordu, kolları da bütünü de ölçülüydü”. “Dördüncü tür çokha Kartuli çokha (Kartli çokhası) idi. Kartli çokhasına kurtmaciani çokha diyorlardı. Kolları açıktı ve ipekten yapılmıştı. Göğüs kısmı süslenmişti barutluk ise yoktu”. “Beşinci tip çokha ise Kakhuri Çokha (Kakheti Çokhası) idi. Kakhuri çokhada etekte kat yoktu, barutluk yapıyorlardı, uzunluğu ölçülü idi, kolları dar ve kesilmiş idi.”[36] “Abkhazuri çokha. Belden kesik, çok dardı, tazı gibi. Göğüs bölgesi Çerkes usulü idi, etekleri ise İmereti çokhasına kıyasla daha dar ve aynı zamanda uzundu. Megruli Çokha da Abkhazuri Çokha gibidir”.[37]
Görüldüğü gibi etnografik olarak varlığı bilinen çokha yeterince uzun bir gelişim yolu izledi ve yeniçağda son şeklini aldı. Çokha-akhalukhi son şeklini ateşli silahların yayılması ile aldı; Çokhaya dikilen barutluk (samasre/sakile) ona güzellik ve zerafet kattı, çokha giyenlere ise zerafetle birlikte daha fazla erkeksilik kattı. Masra-kile yani barutluk eklenmiş çokha genel Kafkasya kıyafet tipidir ve onun Gürcistan’da aktif kullanımının XVIII. Yüzyılda başladığını belirtiyorlar.[38]
Literatüre “çerkeska” adı ile giren Kafkasya’nın ortak erkek kıyafeti nerede oluştu: Kuzey Kafkasya’da - Çerkesya’da mı yoksa Gürcistan’da mı?
Bu kıyafetin böyle hızlı yayılmasının sebebi ne idi? Bu konuya değinmeden önce kısaca “çerkeska” dan söz edelim: O Kabardeyler, Çerkesler, Adigeler arasında yaygınlaşmıştı. Gürcülerde olduğu gibi Adigelerde de alt sınıfa mensup olanların “Çerkeskayı” sadece şöşenlerde giydiği tespit edilmiştir.[39] Aynı zamanda, üst sınıftan olanların kıyafeti renk olarak da farklılık gösteriyordu – o esasen beyazdı.[40] Bahse konu kıyafet Karaçaylar ve Osetler arasında da popülerdi. Burada dikkat çekilmesi gereken bir şey şudur ki Oset dilinde çokha-akhalukhiyi ifade eden terim – цухъхъа (ცუხიხა-tsukhisa)– Gürcüceden geçmiştir. [41]
E. Studenetskaia Kuzey Kafkasya halklarının kıyafetini monografik çalışması ile incelemiş olup bu kitaptan sadece bizim için ilginç olan konu ile ilgili pasajları ve sonuçları ele alacağız. Kuzey Kafkasya halklarında da çokha-akhalukhi/çerkeska-nın üst kısmı bedene sıkıca oturuyordu ve belden alt kısmı ise kademeli olarak genişliyordu. “Çerkeska” yı boyunsuz olarak dikiyorlardı. Onun göğüs kısmı açık ve göğsün iki tarafında da barutluklar vardı. XVIII. Yüzyıldaki Çerkes kıyafetinin yukarıda anlatılandan çok farklı olduğu vurgulanıyor. O döneme ait fotoğraflara göre “çerkeska” isimli kıyafet (o dönemde ismi bu değildi ve olamazdı!) daha serbest görünüyordu ve bazen çuval gibi bir kıyafet şeklinde idi. Onun uzunluğu dizlere kadar veya kalçanın yarısına kadar geliyordu. Göğüs kısmı da geç dönem XIX. Yüzyıl “çerkeskasının” aksine çok açık değildi. Önceleri göğüs kısmına dikilmiş barutlukları yoktu, onlar epey geç, ateşli silahların yaygınlaşmasından sonra ortaya çıktı. Barutlukları önceleri omuzlarına veya kemerlerine ekledikleri deri torbalarda taşıyorlardı. Böyle omuzda taşınan barutluklar XVIII. Yüzyıla ait fotoğraflarda da görülüyor.[42] E. Studenetskaia kendisinin açıkladığı kıyafete sadece koşullara bağlı olarak “çerkeska” dediğinin altını çiziyor. Osetya’nın Dargavs köyünde ve Balkarya’nın toprak üstü mezarlarında bulunan “çerkeskalarda” barutluklar olmadığının da altı çiziliyor. Çalışma kıyafeti olarak kabul ettikleri ve şölen kıyafetinden ayırdıkları bu tür giysi XX. Yüzyıl başlarına kadar karşımıza çıkıyordu.[43] Bu yazara göre şu sonuç ortaya çıkıyor: «Все выше сказанное о верхней одежде XVIII в. позволяет заключить, что она настолько отличается от более поздних форм, что возникает вопрос о закономерности названия этой одежды черкеской... Наиболее бросающейся в глаза особенностью черкески были газырницы, размещавшиеся на обеих сторонах груди. Появление их относится к сравнительно недавнему времени. Кожаные газырницы во второй половине XIX в. были полностью вытеснены из той же ткани, что и сама черкеска» [Bu tip (önceki dönem) üst giysi ile XVIII. Yüzyılda kullanılan tipteki giysi hakkında şu söylenebilir – o, geç dönem giysi formundan o kadar farklıdır ki ona “çerkeska” denmesi şüphe altındadır… Ortaya çıkalı uzun süre olmayan ve göğsün iki yanına yerleştirilmiş olan barutluklar özellikle farklılık gösteriyor. O zamana kadar yaygın olan deri barutluğun yerini XIX. Yüzyılın ikinci yarısında “çerkeska” ya dikilmiş olan kumaş barutluk aldı].[44]
Aynı şekilde bu monografide Adigelerin alt giysisi – pantolonları hakkında toplanmış veriler oldukça önemlidir. XVI. Yüzyıl yazarı Gioergio İnteriano’nun yazdığına göre onlar kaba ketenden yapılmış bol pantolonlar giyiyorlardı. Jean-Baptiste Tavernier de (XVII yüzyıl) pantolonlarının son derece geniş olduğuna işaret ediyor. XIX. Yüzyılın ilk yarısının yazarları – Tabua De Mare, Johanne Blaramberg, Frederik Diubua de Monperė ve George Longvarti – nin ifadelerine göre pantolon üst kısımda geniş ve alt kısımda daralmış idi.[45] Bu verilerden açıkça anlaşılıyor ki geniş pantolon ve erkek elbisesi birbiri ile uyumsuzdu. Çokha-akhalukhi alta pantolon giyilmesini gerektirmezdi – bu yukarıda dile getirilen açıklamalarla açıkça onaylanmaktadır. Ancak XIX. Yüzyıla ait fotoğraflarda erkeklerin çokha-akhalukhi/çerkeska altına bacaklarını kavrayan (diz ve bilek arasına) tozluk-pantolon giydikleri gibi sadece çorap giydikleri de görülüyor. Çokha altına çorap giyilmesi ise Gürcistan’dan yayılmış olmalıdır. XVIII. Yüzyıl ve XIX. Yüzyılın başlangıcına tarihlendirilen iki Çerkesin görüldüğü bir fotoğrafta ise sadece birinin üzerinde elbiseye benzer bir kıyafet (daha çok trençkot) varken uzunluğu da kalçanın sadece yarısını kapatıyordu. Onun üzerinde ne barutluklar var ve ne de göğüs kısmı açıktır. Fotoğaftaki diğer kişinin giysisi ise elbise şeklinde olmayıp belden altında olduğu gibi belden üstünde de bedene oturan sıkı bir kıyafet giyiyor. Elbise (daha çok trençkot benzeri) giyen erkek, elbisenin altına da benzer şekilde bedene oturan sıkı, modern spor formda – daha çok tulum gibi kıyafet giyiyor. Başına ise kask/miğfer benzeri bir şey örtüyor (Fotoğraf-2).[46] Onların kuşandığı silahlar arasında tüfekleri yok. Sadece yay ve ok, kavisli kılıç, savaş değneği ve ok kılıfı ile silahlanmış durumdalar. 1840’lı yıllara ait Çerkes fotoğrafında göğsü açık ve içinde akhalukhi net olarak görülen tipik çokha-akhalukhi/“çerkeska” verilmektedir.
Kafkasya’nın ortak giysisi denen ve Gürcistan’da çokha-akhalukhi ve Kuzey Kafkasya’da “çerkeska” adı ile bilinen (daha doğrusu Ruslar tarafından bu şekilde adlandırılmış) kıyafet kendi klasik formu ile Adige-Çerkes-Kabardey ve başka Kafkasya dağlıları arasında oldukça geç oluştu, kıyafete “çerkeska” denmesinin nedeni de Kafkasya’nın bu ortak kıyafetini Rusların ilk olarak Çerkeslerin üzerinde görmesidir (tahminen XIX. Yüzyılda: V. Dali’nin sözlüğü bu böyle bir terimi tanımıyor). E. Studenetskaia bu konuda şunu belirtmiştir: «Название «черкеска» было дано этой одежде русскими, которые впервые увидели ее на черкесах» [Bu kıyafete“çerkeska” adını doğrusu onu ilk olarak Çerkeslerin üzerinde gördükleri için ve Ruslar verdiler].[47]
Rus Kafkasolog Etnolog L. Lavrov’un da Çerkeslerin kıyafetleri hakkında görüşleri var. Onun ifadesine göre “Adigelerin XIII-XV. Yüzyıllarda “çerkeska”ları yoktu, çerkeska XIX.-XX. Yüzyılda dağlıların ulusal kıyafeti oldu: «Судя по всему, XIII-XV вв. у адыгов не было ни черкески, ни того верхнего парадного женского платья («сай»), которое в XIX-XX вв. стало главным элементом национального костюма горянок...».
«Появление черкески, папахи, башлика, низкой войлочной шляпы с большими полями и других мужских и женских головных уборов в быту адыгов надо отнести к более позднему времени. В свете этих замечаний нельзя согласиться с авторами опубликованного «плана-конспекта» по истории Кабарды, которые в категорической форме заявляют, будто в XIV-XV вв. имело место «окончательное оформление типа костюма, ставшего общекавказским...».
«Одежда, по словам Масуди, изготавливалась из домотканного полотна. Мужщины носили, как это видно на рельефе каменного памятника так называемого Дука-бека, обнаруженного в районе Этоко, обтягивающую талию стеганую куртку или короткую рубаху со стоячим воротником и застежками на груди, перетянутую поясом. Эта одежда, напоминающая более поздние бешметы, бытовала у кабардинцев и балкарцев и XV в. ...».
«Интериано сообщает о «халате с широкими рукавами из холста». Адыгский халат XIII-XV вв. не похож на черкеску и сай (женское платье адыгских женшин в XIX в.). От них он отличается отсутствием талии, системы клиньев в нижней задней части и широкого выреза на груди...».
«Как видно из приведенных материалов, в XIV-XV вв. уже существовали прототипы таких позднейших видов кабардинского костюма, как бешмет, бурка, ноговицы и чувяки. Что касается пояса, то он напоминает нынешний лишь формой металлического набора. Черкеска, папаха, башлык, низкая войлочная шляпа с большими полями XIX в. не имеют прототипов среде известных фрагментов адыгской одежды XIV-XV вв. Появление их в быту кабардинцев относится к более позднему периоду» [Görüldüğü gibi XIII.-XIV. Yüzyıllarda Adigelerin ne “çereskası” ne de XIX.-XX. Yüzyıllarda dağlı kadınların ulusal kıyafetlerinin ana unsuru haline gelen “sai” leri yoktu...
Adigelerin yaşamında “çerkeska”, koyun derisi tüylü şapka-papak (Gürcüce –ბოხოხი-bohokhi), kabalak ve geniş-kanatlı alçak keçe şapka ve başka erkek ve kadın baş örtülerinin ortaya çıkışının nispeten geç dönemde olduğunu tahmin edeceğiz. Bu düşünceyi göz önünde bulundurarak, Kabardey tarihinin “planlı-özet” yazarlarının net olarak açıkladıkları, giysinin bu formunun XIV-XV. Yüzyıllarda oluştuğu ve kısa zamanda Kafkasya’nın ortak kıyafeti olduğu yönündeki görüşüne katılamayacağız.
Masudi’nin tanımına göre giysi evde eğrilmiş kumaştan dikiliyordu. Etoko (Rusya’nın Kabardey-Balkar Cumhuriyetinde) bölgesinde ortaya çıkarılan Dukabek kabartma resminde erkeklerin belden sıkı, dar dikilmiş ceket veya kısa ve dik boyun kısmı olan göğüs kısmı düğmeli gömlek giyip üzerine kemer bağladıkları iyi görünüyor.[48]
İnteriani kollu, bornoz benzeri kıyafet hakkında bilgi veriyor. XIII-XV. Yüzyılların ideal Adige elbisesi-bornoz ne “çerkeska” ya ne de “sai” ye benzemiyor. O elbise bunlardan şu yönleri ile farklılık gösteriyor; bu elbise bele oturmuyor, alt etek kısmı yok, yine göğüs kısmında kesilmiş geniş açıklık yok…
İncelenen dökümanlardan net olarak görülüyor ki XIV-XV. Yüzyıllarda Kabardey kıyafetinin geç formunun prototipleri artık mevcuttu: Beşmet (бешмет), keçe, yün çoraplar/tozluklar (tzvivsatsmeli-წვივსაცმელი) ve çizme. Kemere gelince, onun sadece metal kısımlarının şekli günümüzdekilere benzer. XIV-XV. Yüzyılda bilinen Adige kıyafetleri formları arasında, XIX. Yüzyılda yaygınlaşan “çerkeska” nın, koyun derisi tüylü şapka-papağın (bohokhi), kabalağın, geniş-kanatlı alçak keçe şapkanın benzerleri bulunmuyor. Kabardey yaşamında onlar nispeten geç dönemde yaygınlaştı].[49]
Doğrudan kaynaklara da yönelebiliriz. XV. Yüzyılın İtalyan yazarı Johannes de Galonifontibus’un, Çerkeslerin giyimi hakkında yazdığına göre soylular hariç onların erkekleri genel olarak kendi çıplaklıklarını herhangi bir giysi ile zar zor örtüyorlardı.[50] Cenevizli Giorgio İnteriani’nin (XV-XVI Yüzyıl) ifadesine göre Çerkesler bele kadar gelen elbiselerinin (labada) altına (nabdis -?) ipekten veya ketenden dikilmiş teriliç isimli bir giysi giyiyorlardı ve bunun geniş kıvrımları belin altına o kadar büzülmüştü ki tıpkı Romalıların giydiği gibi. … kollu, geniş bornoz ve geniş pantolon giyiyorlar.[51] XVII. Yüzyıl Polonyalı yazarı İan Streic de Çerkeslerin giyiminden söz ediyordu. Kışın kürk giyiyorlar, yazın ise sadece göbeğe kadar açılmış bir gömlek türü giysi ile geziyorlardı. Yine kendini sıradan halktan ayırd etmek isteyenler dar pantolon giyiyorlardı. Pantolonun uzunluğu ya baldıra ya da bileğe kadardı. Belden üste ise vücudu kavrayan kolsuz iki giysi giyiyorlardı. [«Зимой они носят шубы, а летом ходят в одних рубахах _ желтых, красных, синих или зеленых, открытых до пупка, и так можно видеть все от шеи до пупка. Те, которые хотят показать, что они не из простого народа, носят узкие штаны, доходящие до икр или до косточки, поверх надевают две одежды без рукавов (как одежда наших детей), плотно обтягивающие тело»].[52]
Bu yazarlardan ne birinin ne de diğerinin tanımladığı Çerkes kıyafetlerinin “çerkeska” isimli kıyafetle hiçbir ortak yönü bulunmadığı ve o kıyafetlerin çerkeskanın prototipi de sayılamayacağı açıktır. Ne de XVIII. Yüzyıl Fransız yazarı Jean-Baptiste Tavernier’in tanımladığı Çerkes kıyafetlerinin “çerkeska” ile bir ortak yönü yoktur. O, iki cinsin, yani erkek ve kadınların kıyafetlerinin birbirinden farklı olmadığını belirtiyor; kadınlar adamlarla, kızlar da erkeklerle aynı şekilde giyiniyorlar. Bu kıyafet pamuk renkli çok geniş olan elbiseden ve pantolondan oluşur. Onlar aynı şekilde küçük ve kalçaya kadar uzanan miflonlu mont (kaban) giyiyorlar.[53]
1772 yılında Kafkasya’da bulunmuş olan Peter Genri Bus’a göre Çerkes erkeklerin kıyafeti Nogaylarınkine benziyor. Onların belden üste giydikleri kaba ve bele kadar gelen elbisedir (labada) (=keçe?). Yazın ise onların kıyafetini gömlek oluşturup önden o kadar açıktı ki vücutlarında göbeğin altını görebilirsiniz.[54]
“Çerkeska” benzeri bir kıyafet Çerkesler arasında 1793-1794 yıllarında Peter-Simon Palass tarafından ilk kez onaylanmıştır: «Мужская одежда легкая, опрятная и скромная, во многих отношениях похожа на татарскую, но более элегантная. Верхняя одежда обычно с маленькими вышитыми карманами на каждой стороне груди, в которые они кладут патроны» [erkek kıyafeti hafif, düzenli ve gösterişsizdir. Esasen Tatarlarınkine benziyor fakat daha zariftir. Kural olarak üst kıyafetin göğüs kısmında iki yana nakşedilmiş ve içine barutluk dizdikleri küçük cepler dikilmiştir].[55]
Dolayısıyla XV. Yüzyılın Çerkes kıyafetinin XIX. Yüzyılın Kafkasya ortak giysisi olarak adlandırılan kıyafetin prototipi olarak görülmesi mümkün değildir. “Çerkeska” erken dönem Adige kıyafetinin gelişmesi sonucu elde edilmiş değildir ve onun adı da sadece birçok araştırmacıyı hataya sürükleyen bir tuzak olup bu isim nedeni ile araştırmacılar “çerkeska”yı Adige-Çerkes-Kabardeylerin ürettiği, onların kültürünün parçası olarak açıklıyorlar ve Kuzey Kafkasya’ya ve Güney Kafkasya halklarına onun Adigelerden yayıldığını da söylüyorlar. Örneğin V. Gudakov’un yazdıklarına bakacak olursak: «Мужская одежда адыгов была распространена по всему Северному Кавказу и даже в Закавказье» [Adige erkek kıyafeti tüm Kuzey Kafkasya’da ve Güney Kafkasya’da da yayılmıştı].[56] Aynı şekilde bir alıntıdan daha söz edebiliriz: «Наряду с традиционным костюмом весьма популярной в Кахети и Картли была северокавказская черкеска из белого или желтого сукна с газырницами на груди» [Kartli ve Kakheti’de yeterince popüler olan geleneksel kıyafete paralel olarak göğsünde barutluk olan beyaz veya sarı kumaştan dikilmiş Kuzey Kafkasya kıyafeti “çerkeska” yaygınlaşmıştı].[57]
V. Gudakov Kazaklar tarafından “çerkeska” hediye edilmesinden söz ediyor ve altını çizerek diyor ki: «Началось постепенное заимствование того типа одежды, который был выработан Западным Кавказом в течение если не тысячилетий, то веков» [Onlarca yılda değilse yüz yıl boyunca Batı Kafkasya’da geliştirilen o tip kıyafet yayılmaya başladı].[58]
Bu ve başka yazarlar daha daha eskiye de gidiyor ve Adige kıyafetinin İskit ve Kazak kıyafetleri ile benzerliğini görüyorlar.
Bu eğer gerçekten de böyle ise Osetçe, Çeçence ve İnguşça dillerinde “çerkeska” kıyafetini ifade eden terimler o dillere Gürcüceden neden geçmişti!?
E. Studenetskaia şöyle ifade ediyor: «Другая группа народов - осетины, чеченцы, ингуши называют черкеску терминами, которые являются вариантами названия чоха, чуха, распространенными в Закавказье, в том числе и в Грузии. Черкеска по-осетински цухъхъа, по-чеченски чоа, по-ингушски чохкий. Видимо, эти названия занесены из Грузии» [Başka halklar – Osetler, Çeçenler, İnguşlar, çerkeskanın Güney Kafkasya’da, özellikle Gürcistan’da yaygınlaşan ismi çokha/çukha-nın versiyonlarını kullanıyorlar. Osetçe–цухъхъа, Çeçence–çua, İnguşça-çokhki. Görüldüğü üzere bu terim Gürcistan’ın hediyesidir].[59]
Osetler, İnguşlar ve Çeçenler eğer bu kıyafeti Çerkeslerden almış olsalar kullandıkları terimi Gürcüceden almaları ne şekilde ve nasıl mümkün olabilir? Elbette kıyafetin Gürcistan’dan Kuzey Kafkasya’da yerleşik halklar arasına yayılması ile birlikte buna bağlı olarak terim de Gürcüceden geçti. Buna rağmen belirtilen yazar yine de ısrarla Osetler, Çeçenler ve İnguşların çokha-akhalukhi/“çerkeska” yı Adigelerden aldıkları üzerine konuşuyor.
Bununla ilgili olarak şunu ifade belirtiyoruz ki faklı tipteki Gürcü çokha-akhalukhisi ve Çerkes-Adige-Kabardey erkek kıyafeti arasında fazla önemli olmasa da bazı farklılıklar vardı ve ikinci bir husus da şu ki – onun kitabında atıfta bulunulan ve çokha giymiş erkekleri gösteren Oset, İnguş ve Çeçen fotoğrafları esas olarak Gürcü elbise/çokha-sından hiçbir şekilde ayırt edilemez. Örneğin 1790 yılına ait bir resme göre İnguşların çokhası Gürcü çohhasından sadece üst kısmının kişiye özel darlıkta olmaması ve göğüs kısmına dörder adet barutluk dikilmiş olması bakımından faklılık gösterir. İnguşlar da çokha içerisine akhalukhi giyiyorlar.[60]
Çokha-akhalukhi/“çerkeska”nın, Gürcü kıyafeti/kaba/çokha-nın gelişimi sonucu ortaya çıktığı şu veya bu kilisenin bağışçısının resmedildiği ortaçağ Gürcü kilise fresklerinden iyi şekilde görülüyor ve doğal olarak fresklerde resmedilenler din adamı olmayan kurucular ve üstelik üst sınıftan kişilerdi. Çokha-akhakukhinin Gürcistan’da ilk zamanlar sadece feodal üst sınıfın kıyafeti olduğu biliniyor. Doğru şekilde ifade edildiği gibi “bele oturan kısa elbise (çokha da doğrusu bele oturmuş elbisedir! – R. T.) Gürcü prenslerinin ve soylularının geleneksel, şölen, askeri kıyafetini temsil ediyordu.[61] Böyle baldırlarına kadar uzanan ve bele oturmuş kısa elbise ile Svaneti’de İenaşi Kilisesi duvarında erkek resmedilmiştir. Bu XIII. Yüzyıl bitimi-XIV Yüzyıl başına tarihlendirilmektedir.[62] Aynı şekilde Svaneti’de Lağami Kilisesinde bulunan ve günümüze kadar harika biçimde korunarak gelen kurucu yerel feodal Şalva Kirkişliani’ye ait fresk (bakınız 1. Fotoğraf) bilimsel çevreler tarafından yaygın şekilde bilinmektedir. O, geleneksel Gürcü erkek kıyafeti giymiştir. Uzun elbise bağışçının neredeyse topuklarına kadar uzanıyor (topukların yaklaşık 15 cm üst kısmına kadar geliyor), önü açık ve bel kısmı dardır. Belden üstü bedene oturur ve esas olan da şudur ki çokhada olduğu gibi o elbisenin de göğüs kısmı açıktır ve belden üstüne ilik-düğme dikilmiştir. Elbisenin içine aynen yeniçağ döneminin çokhasının içinde olduğu gibi uzun kollu gömlek/akhalukhi giymiş olup onu akhalukhiden ayıran dik yakasının dikilmiş olmamasıdır (elbisenin kendisi yakalıdır). Çokhada olduğu gibi bel kısmında Şalva Kirkişliani uzun ve düz kılıç takmıştır. Yazıta göre Mestia’nın Lağami Köyüne ait ve duvarındaki freskte kurucusu Şalva Kirkişliani’nin resmedildiği kilise XIV. Yüzyılda inşa edilmiş ve fresk resmedilmiştir. Lağami Kilisesinde resmedilen Kirkişliani freski esasen önü açık ve üst kısmına ilik-düğme dikilmiş olan ilk erkek elbisesi resmidir. Yaygın olan elbise şeklini ve Vakhuşti’nin yukarıda ifade ettiğimiz “topuklara kadar uzanan düğmesiz elbise” şeklindeki sözlerini de hatırlayacak olursak Svan feodalin elbisesinin önü açık olan ilk elbise olduğu ve onun çokha-akhalukhinin prototipi olduğu açıkça ortaya çıkıyor (Kirkişliani elbisenin içine aynı uzunlukta kırmızımsı iç kıyafet – akhalukhi giymiş).
Kolagiri ana kilisesi freskleri de ilginçtir: Tüm resimler elbiseli olup bunlardan bazıları uzun ve bazıları da diz kapaklarıın altına kadar uzanmaktadır. “kıyafetin bu tipini Gürcistan’da tüm ortaçağ boyunca görüyoruz. … Portreler arasında tüm elbiseler aynı tiptedir – bele oturmuş, kenardan açık ve baştan sona çeşitli figürler ile üzeri süslenmiş… XI-XVI. Yüzyıl arasında inşa edilen kiliselerin duvarlarındaki Gürcü duvar resimlerinde bugün artık bu tip kıyafete ait çok sayıda örnek bilinmektedir.[63] XIV. Yüzyılın başlarına ait Sapara Tzminda Saba Manastırı kurucuları da aynı kıyafeti giymektedir.[64]
Tüm bu freskler araştırmacılar tarafından XI-XIII. Yüzyıllara tarihlendirilmektedir. Tüm bu elbiselerin geç dönemin üst sınıf mensuplarının elbisesi – çokha/akhalukhi ile ortak özellikleri var (uzunluk, oturmuş bel kısmı, bedene oturan üst kısım). Sadece şu özellikleri ile farklılık gösterir ki bu erkek elbiseleri yandan açıktır. Sori Kilisesi fresklerinde resmedilen kurucular da elbise giymektedir. Onlar “Gürcü asillerin geleneksel kıyafeti – belden oturmuş, kısa kollu elbise ve içine uzun, kolları dar olan pesuedi samosi adında gömlek giyiyorlar.”[65] Sori freskleri XIV-XV. Yüzıla aittir. Elbiseler önden açık değil ve dizlerin biraz altına kadar uzanıyor ve belirtildiği üzere bel kısmı oturmuştur. Sori Kilisesinde geç döneme ait (XVI-XVII. Yüzyıl) portreler de resmedilmiştir. Geç döneme ait figürlerde elbiseler artık önden açıktır, elbise belden oturmuş, göğüs kısmı geniş biçimde açılmış, üçgen biçiminde kesilmiş göğüs bölgesinin içinde iç kıyafet yani akhalukhi görünüyor.[66] Raça bölgesindeki kiliselere değindiğimizde orada elbise giymiş başka erkek freskleri de gördüğümüzü ifade etmeliyiz. Örneğin Yukarı Krikhi’de Mtavarangelozi Kilisesinin adını verebiliriz. Kuzey duvarında ikinci sırada sakurtkheveli (mihrap) yakınında asiller resmedilmiş olup dizlerin biraz altına uzanan elbise giyiyorlar. Elbiseler belden oturmuştur.[67] Bugeuli Köyündeki Ğvtismşobeli Kilisesi güney duvarında din adamı olmayan beş kişi (üç kadın ve iki erkek) resmedilmiştir. XVI. Yüzyıla ait bu freskte iki erkek elbise giymektedir. Elbisede bir tek barutluk eksik olup çokha ile arasında hiçbir fark yoktur: Elbiseler bel kısmında oturmuş, belden üstü ön kısmı açık ve ilik-düğme dikilmiştir. Belden üstü bedene sıkı şekilde oturmaktadır. Din adamı olmayan bu kişilerin bellerinde kemer var.[68] Aynı kilisenin duvarında Zaza Laskhişvili ve eşi Keklutsa’nın freskleri de var. Erkeğin giydiği çokha önden tamamen açık, belden oturmuş ve içinden de akhalukhi giyilmiş, beline de kemer takılmıştır.[69]
Gürcü kostümlerinin araştırılması VI-VII. Yüzyıldan itibaren başarılıyor. Bu imkanı herşeyden önce büyük Cvari Kilisesinin bağışçısının resimleri veriyor. “Elbise belden daralmış, uzun ve dar kollu, uçtaki bordüre doğru genişyelen, bordür ise çember şeklinde kesilmiştir”.[70] Alt kısmında asillerin kıyafetinin resmedildiği – elbise giymiş ve başında örtü bulunan erkek figürü olan Davati taş sütunu ilkçağa aittir (bazı araştırmacılar onun IV. Yüzyılın ikinci yarısına tarihlendiriyor).[71] Tbeti Kilisesi (Artvin – E.Ş.) batı cephesinde resmedilen Aşot Kukhi de (X. Yüzyıl) uzun elbise giyiyor. Onun elbisesi de önden tamamen açıktır.[72] Mtiuleti’de Khada Vadisinde Koroli Köyünde bulunan Koroli Kilisesinin (araştırmacıların bir kısmına göre VIII-X. Yüzyıla, bir kısmına göre ise X-XI. Yüzyıla ait) reliefleri bilim insanları arasında yaygın olarak bilinmektedir. Kilisenin cephesinde yer alan frizlerde (kabartma süs) hem bağışçı hem de inşa eden erkekler vardır. Gerek bağışçıların gerekse inşa edenlerin belden oturmuş elbise giydikleri açıkça görülüyor. İnşaatçıların elbiseleri daha kısa – dizlere kadar geliyor, bağışçıların elbiseleri ise topuklara kadar uzundur. L. Tavadze’ye göre: “Meryem ana ve Mesihin sağ tarafında üçüncü katta sakalsız bir erkek resmedilmiştir. Kıyafetine bakılacak olursa o alt sosyal tabakadan biri olup elbisesi sıradan normal bir çokhayı temsil eder - onun elbisesi başka çalışanların kıyafetinin benzeridir”.[73] Yine kabartmaya değineceğiz: 1957 yılında etnolog N. Rekhviaşvili Bolnisi yakınındaki eski bir köy yerleşim alanından alt kısmında erkek figürü kabartması olan kırık bir taş sütun getirdi. Sütun üzerindeki erkek askeri elbise giymiş olup elbisenin önü açık, eğimli eteği de dizlerin altına kadar uzanıyor. Onun göğüs kısmı çokha gibi açılmıştır, içinde boyun kısmı yuvarlak kesilmiş gömlek görünüyor. Erkeğin belinde üzerine farklı uzunlukta ve kılıfı içinde iki adet hançer takılmış kemer var. Sağ yanında arkaya doğru giden pelerinin bir kısmı yerleştirilmiş…”[74] Ortaçağa ait bu kabartma resminin tabii ki neredeyse geç dönem çokhası ile aynı şablonda olmasıyla ilgileniyoruz. Bize kadar ulaşan V-VIII. Yüzyıla ait sütunlara çizilen tüm kabartma heykellere göre o dönemin erkeklerinin mutlak çoğunluğu elbise giyiyordu.[75]
Belden daralmış, kısa ve alt kısmı geniş elbiseler XI-XII. Yüzyıllarda çoktur.[76] N. Çopikaşvili, Sori bağışçısı ve Lağami’de yaşayan, kilise üzerinde freski yapılan Kirkişliani’nin resmine özellikle dikkat çekiyor. Sori Kilisesi bağışçısının elbisesi (კაბა-kaba) göğüs kısmında üçgen şeklinde açılmıştır. Aynen çokhada olduğu gibi onun da içinde iç kıyafet var. “üst elbisenin kısa kollarıın altından ikinci, uzun ve dar kollu kırmızı renkli olan görünüyor.”[77] Onun ifadesine göre Sori bağışçısı kıyafetinin temel şablonu XIII-XIV. Yüzyıllarda Gürcistan’da yaygınlaşan kıyafetin tekrarıdır yalnız şu farkla, belden keskin şekilde daralmış değil ve eteği de belden aşağıya parçalı değil.
Buraya kadar yaygınlaşmış elbiselerden Şalva Kirkişliani’nin elbisesinin birtakım işaretleri ile farklılaştığını ifade etmek istiyoruz; Kirkişliani’nin elbisesi o zamana kadar yaygınlaşmış elbiseler ve daha geç – XVII. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren yaygınlaşan çokha arasında bir geçiş aşamasıdır. Çokha’da olduğu gibi onun da etek kısmında çaki yani parçalı eteği görünüyor. Bu şekilde çakiani yani parçalı etekli elbiseler Gürcistan’da XI. Yüzyıldan itibaren karşımıza çıkıyor. [78] G. Çitaia doğru şekilde, çakiani- denen parçalı eteğin kıyafete askeri anlam verdiğini kabul ediyordu.[79] Biz de şunu ilave edeceğiz ki erkek elbisesinin (kaba/çokha) parçalı olması (çakiani) sadece savaşçılar için değil toprakla uğraşanlar için de gerekliydi.
Dmanisi kabartmasının Lağami Kilisesinde resmedilen erkeğin elbisesi ile ortak özelliğinin çok olduğu anlaşılıyor: “onların elbiseleri de ortak izlenim veriyor, aynı şekilde giyinmişler: Boyun kısmı kesilmiş ve katlanmış, önden iliklenmiş (sol figürde düğmeler kemere kadar net olarak anlaşılıyor), belden dar, halka şeklinde kesilmiş etek; elbise kısa, sadece dizlere kadar uzanıyor ve onun içinde rengarenk süslü gömleğin bordürü görünüyor (bu detaylar sağ figürde daha iyi görünüyor). İkisinin de belinde kuşak var. … Sağ figürün sol kolunu neredeyse içten açık yani “kurtmaciani” denen tipte olup elbisenin sağ kolu ise normaldir.”[80] (kurtmaci-ყურთმაჯი -eski Gürcü elbisesi kol modeli. Bu modelde kol iç kısımda koltuk altından bileğe kadar açık ve bileğe kadar setbesttir. E.Ş.)
Kartli’deki Nabakhtevi Köyü Ğvtimşobeli Kilisesi (XV. Yüzyılın ilk yarısı) kurucusu Kutsna’nın freski Şalva Kirkişliani’nin kaba/çokhası ile çok büyük benzerlk göstermektedir. Kutsna’nın elbisesi de önden açık ve belden oturmuştur. Kirkişliani’nin elbisesi gibi Kutsna’nın elbisesi de figürlerle dekore edilmiştir. Bağışçı geniş kuşak da takmıştır. Elbisenin içinde akhalukhi giyiyor. Kutsna’nın elbisesi ile Kirkişliani’nin çokhası arasında yalnızca şu fark var ki Kutsna’nın elbisesinde boyun kısmı yoktur.[81] Dolayısıyla XVIII-XIX. Yüzyılların çokhasının şablonu XIV-XV. Yüzyıllarda artık oluşmuştu.
1628-1654 yıllarında Batı Gürcistan’da bulunan İtalyan misyoner Don Chistoforo De Castelli bize önemli oranda o döneme ait erkek çizimleri bırakmıştır. XVII. Yüzyılın ilk yarısında Gürcü erkekleri esasen dizlere kadar uzanan elbise giyiyordu. Elbiselerin çoğu belden oturmuş ve üst kısmı ilik-düğme ile bağlanmıştır.[82] Yani XVII. Yüzyılda çokha-akhalukhi hala barutlukları ile tamamlanmış değildi. O XVIII. Yüzyılda oluşuyor. “1670 yılından itibaren ise toplumun tüm tabakalarında ulusal kıyafet son olarak yerleşti. Mağaladze ailesinin çizildiği o resimde (1670 yılı) görünen: akhalukhi, kulaca, uzun kollu çokha, kuzu papağı (tüylü kaplak), gümüş kemer, v.d.”[83] Mağalaant Kilisesi freskinin özel önemine de işaret ediyorlar: “P. İoseliani’nin ifade ettiği gibi kurucunun bu resmi sadece resim sanatı açısından ilginç olmayıp içerdiği öğeler sayesinde bize o dönemin yani XVII. Yüzyılın kıyafetini ortaya koyma imkânı vermesi bakımından daha çok etnografik açıdan da ilgi çekicidir.”[84] Belirtilen freskin gözlemlenmesi şu sonucu getirme imkanı veriyor ki; XVII. Yüzyılın 70’li yıllarında çokha hala nihai formunu almamıştı – onun barutlukları yoktur (biz her halükarda onu göremiyoruz) ancak şablonu tamamen daha sonraki dönem çokha şablonudur. Freskde resmedilen bir ailenin üyeleri farklı renklerde çokha giyiyorlar. Onların uzunluğu topukların yaklaşık 15 cm üzerine kadardır. Erkeklerin hiç biri pantolon giymemektedir. Şu da dikkate değerdir ki din adamı hariç Mağaladze ailesinin tüm üyelerinin ayakkabıları yüksek topuklu sandalet tipidir. Yüksek topuklu erkek ayakkabısı (sandalet tipi) özel günlerde giyiliyor olmalıydı. Koşullar hakkında bir bilgi daha: İv. Tsitsişvili papak[85] hakkında konuşuyor. Bu görüşe katılamıyoruz, Mağaladze ailesi fertleri sadece kış şapkası takıyor. Bu şapkaların biri hariç diğerlerinin alın çevresinde kuşak şeklinde tüylü kısmı olup kalan büyük kısmı kumaş olmalıdır [Bizim tahminimize göre bu şapka kışlık spor sapka olmalıdır].
Erkek kıyafetinin gelişmesinin ardından sonraki etap olarak Güney-batı Gürcistan’da yaygınlaşan erkek kıyafeti – çakurayı düşünmemiz gerekir. Çakura pantolonun yerleşmesinin kaba/çokhanın bel çevresinden kesilmesi sonucunu getirmesi ile geliştirilmiş bir şablon olmalıdır ve esasen yeni bir kıyafet elde ettik. Çakuranın üst kısmına Gürcüler “çonia” diyorlar, yine altına, pantolonuna ise – “budiani”. “Budiani” yani “çakuranın pantolonu” oldukça genişti. Belin üst kısmında açılmış iliğe geçirilmiş pantolon bağı olacak şekilde dikiliyordu. Dikilirken pantolonun üst kısmı çoklu katlanıyordu. Bu katlara çakebi (ჩაქები) deniyordu. Pantolonun bacakları üstten geniş alt kısmı ise dardı. Bazı yörelerde (Samegrelo, Samtskhe, Yukarı Açara) bu şablondaki pantolonun Gürcüce adı “dzigva”/”dzikva” idi. Çakuranın yaygınlaşmasına rağmen Guria ve Açara’da üst tabakadan olanlar önceliği normal Gürcü çokhasına veriyordu.
Böylelikle, anlaşıldığı üzere kısa çokha (çakura, dzikva çokha) tüm Güneybatı Gürcistan’ın bir karakteristiği idi. Geç dönemde onlar artık kaba(elbise)/çokha ile anılmıyorlar. Bunun yansıması Marmara Bölgesinde yaşayan Gürcülerde (Açara’dan ve anı şekilde Şavşat-Klarceti’den muhacir olarak göç eden) yankı bulmuş olmalıdır ki onlar kendilerine komşu olan ve aynı şekilde muhacir olan Abkhazlara “kabianeni” (kaba-elbise, kabianeni-elbiseliler, E.Ş.) diyorlar (XIX. Yüzyıla ait fotoğraflarda Abkhazlar sadece çokha ve tzvivsatsmeli/paiçebi ile görülüyorlar). Doğal olarak, çakura giyen Gürcü için pantolonsuz, sadece elbise-kaba/çokha giyen erkek biraz tuhaftı. Güneybatı Gürcistan’da yani “Osmanlı Gürcistanında” Gürcü ulusal kıyafeti çokha-akhalukhinin kesilmesi ve belden ipli pantolon/dzikva/lazuria/budiani giyilmesi ne zaman gerçekleşmiştir? Bunun Müslümanlığın yayılmasına paralel olarak esasen XVII. Yüzyılda, daha çok bu yüzyılın ikinci yarısından itibaren olduğunu düşünüyoruz. Bu kıyafetin pratik olmasından dolayı ise komşu Guria ve Samegrelo’da da kolayca ve hızlı şekilde yayıldı.[86]
Dolayısıyla tüm ortaçağ boyunca Gürcistan’da kilise mimarisinde resmedilen erkeklerin elbise/çokha altına pantolon giydiklerine dair görüş kabul edilebilir değildir. Çok sayıda en eski Gürcü etnografik gerçeklikleri yaygın şekilde biliniyor ki Khevsureti’de muhafaza edilmişti. Etnogrofik olarak ulaşılabilen zaman dilimi için Khevsureti kıyafeti için pantolon bilinmiyordu. Khevsureti erkeğinin kıyafeti şunlardan oluşuyordu: gömlek, nipkhavi, çokha, şapka, paçiçebi, satzvive (tozluk), yün çorap ve kurebi (ქურები-?)[87] S. Mkalatia eskiden köylülerin uzun elbise ile gezdiklerini yaşlıların şimdi de hatırladığını ifade ediyor… pantolonsuz.
Gördüğümüz gibi ortak Kafkasya giysisi çokha/akhalukhi’nin Gürcistan’da ve Gürcü halkı tarafından oluşturulduğu tüm görüşlerin mutabakatı ile onaylanmaktadır. Gürcülerden ise o, kültürel-tarihsel iletişim sonucunda Kuzey Kafkasya halklarına yayıldı. Gürcü erkek kaba/çokhası son şeklini Gürcistan’da ateşli silahların geniş şekilde yaygınlaşmasından ve ona barutluklar dikilmesinden sonra aldı. Barutlukların dikilmesi ise ateşli silahları daha kolay kullanılır yapıyordu. Barutluklar aynı zamanda başka bir fonksiyon daha aldı. Böyle bir elbise giymiş olan erkek daha erkeksi ve heybetli görünüyordu. Böyle elbise içerisinde o daha zarifti. “Çerkeska”nın ise doğu Gürcistan çokhasından ziyade İmeruli çokha (İmereti çokhası) ile daha çok benzerliği vardı, bu şu şekilde açıklanıyor ki belirtilen erkek kıyafeti Çerkesler arasında Batı Gürcistan’dan (İmeretiden) yayıldı, daha da netleştirirsek onu doğrudan Abkhazlardan aldılar. Bilimsel literatürde “…Gürcü kıyafetinin farklı çeşitlerinin bileşenleri olan ayrı öğeleri temel alarak – Kartli-Kakheti’de birleşik ulusal kıyafet oluşuyor, bu başlarda tüm Gürcistan düzlüklerine ve daha sonra dağlara da ulaşıyor.” [88] G. Çitaia’yı görüldüğü kadarı ile 1670’li yılların Mağalaant freskleri bu sonuca götürdü. Fakat yine de bu konunun (çokhanın ilk olarak Kartli-Kakheti’de oluşmasını göz önüne alıyoruz) daha fazla argümana ihtiyacı var. Gerçek bir tanedir: “Çerkeska” adı verilen çokha-akhalukhi Gürcüler tarafından üretilmiştir ve çok eski Gürcü kıyafetinin kademeli olarak gelişmesi yolu ile oluşmuştur. Baturluklu kaba/çokhanın prototipi olan erkek elbisesi Çerkeslere yabancı idi. XV. Yüzyıl sonu XVI. Yüzyılın başlarına ait İtalyan yazarın sözlerine tekrar dönecek olursak Çerkesler geniş, kollu bornoz (ხალათი) ve bol pantolon giyiyorlardı. Geniş olan pantolon ve elbise birbiri ile uyumsuz idi. Bunun için yine çakura/dzigva çokha yı da hatırlayalım – ipli pantolonun gelmesi ve yaygınlaşması ile Güneybatı Gürcistan’da erkek kaba/çokhası belden kesildi.
Dolayısıyla E. Studentskaia’nın verdiği şu sonuç kabul edilir değildir: «Как видно из вышеизложенных материалов, в мужской одежде народов Северного Кавказа XVIII _ первой половины XIX в. имелось очень много общих черт, истоки которых уходят в более ранние периоды...» [Yukarıda incelenen dökümanlardan görülüyor ki XVIII-XIX. Yüzyılın ilk yarısında Kuzey Kafkasya halkları arasında yaygınlaşan erkek kıyafetinin formları arasında, başlangıçlarını eski dönemlerde arayacağımız ortak işaretler çoktur.][89]
Yazarın dile getirdiği veriler onun söylediğinin tam tersi sonuca ulaşma imkânı veriyor. Bu kıyafetin prototipi o coğrafik bölgede ve önceki yüzyıllarda meydene gelmiş olmayıp bu kıyafet Gürcistan’dan ödünç alınmıştır.
Şunu kesinlikle belirtmemiz gerekiyor ki bizde elbiseyi (kabayı) ifade etmek için çokha terimi ortaçağdan beri kullanılıyordu. Bu terimi ilk olarak “Grigol Khantzteli’nin Yaşamı”nda görüyoruz: “rahibelik yapan prensesi gördü, o Prens Bagrat Şarieli’nin kızı idi ve sade bir çokha giymişti.”[90] “Matiane Kartlisay” da şunu okuyoruz: “….Liparit’e çokha giydirdi”[91]. Çokha kelimesi İ. Abuladze’nin “Eski Gürcüce Sözlüğü”nde de yer almış ve uygun örneklerle desteklenmiştir. Onlardan biri olan “rahip yaşamından” da şu söylenmiş: “o çokhayı diktin mi? … evet, peder, diktim onu ve hazırladım”. 1438 yılında Kral Aleksandre’nin Urdoeli’yi ait af belgesinde şunu okuyoruz: “…Urdoeli, dini işlerini azalt ve çokha giy…”[92] Taşiri Koberi Manastırı mezarlığında XIII. Yüzyılın ikinci yarısı tarihli olan ve Şanşe ve Khuşak Mkhargdze’lerin mezar taşı yazısı olan bir Gürcü mezar taşı yazıtında çokhadan söz edilmektedir. Şota Rustaveli tarzında yazan şairin şiirinde şunu okuyoruz:
„gamovedit soplisagan tsud-kmnilni da gamomkrtalni,
gulsa tsetsklni momdebian, amomdian pirit alni;
didta çemta şuebatagan darçes çokhis napertalni
da kurtkheul khar, kriste ğmerto, şen da şeni samartalni” [93]
Aynı şekilde İmereti’de halk arasında yaygın bir söylence de ilginç olup buna göre Haziran ve Ekim-Kasım aylarında sürekli yağmur yağdığı, çokhaya gelen sürekli çamur Gürcülerin çokhalarının eteklerini ıslattığı “çürüttüğü” için bu aylara “çokhadampala” yani çokha çürüten diyorlardı. “Ekim ayı nasıl da çokhdampala (çokha çürüten) –dir bazen, ev yapımına başlamak için nasıl güveniyorsun”.[94] Çokha Gürcistan’da önemi o kadar büyük bir kıyafetti ki eski Tiflisli ağırbaşlı, açıkyürekli, dürüst ve şövalye olan erkeklere “karaçokheli” yani siyah çokhalı diyorlardı. Daha da fazlası: eski çokha parçaları için ise Gürcü dilinde kendine has terim ortaya çıktı – Sulkhan-Saba Orbeliani’ye göre kullanılmış çokha parçalarına “cincot” diyorlardı.
Gürcü erkek kıyafeti – çokha-akhalukhinin – son şeklini almasını ise doğrudan namlulu ateşli silahların – tüfeğin geniş şekilde yayılması belirledi. Gürcistan’da o XV-XVI. Yüzyıllarda yayıldı. XVI. Yüzılın ikindi yarısında Şida Kartli kalelerinde artık tüfek yerleştirmek için burçlar mevcuttur[95]. XVIII. Yüzyılın ikinci yarısında Gürcü ordusunun %38’ i tüfeklerle donatılmıştı.[96] XVII. Yüzyılın ikinci yarısında Kartli’de de benzer gelişme vardı. “XVII-XVIII. Yüzyıldan itibaren yayılan çakmaktaşlı tüfekler Gürcistan’da da yapılıyordu”.[97] Bu döneme ait “amilakhvari defteri” korunmuştur. Defterde savaşçılar donanımları da verilerek kaydedilmiştir. Örneğin, günümüzde artık Gürcülerin yaşamadığı Ğromi Köyünde Kançeli’nin tebası-köylüleri şu şekilde kaydedilmiştir: “Beri Batilaşvili tüfekli, Tetia İçkiti mızraklı, Mikeli İçkiti yay-oklu”.[98] Amilakhvari savaşçılarından toplamda 407’si mızraklı, 288-ok-yaylı ve 420’si de tüfekli idi. En yüksek oran olan savaşçıların %37,7 si ihtiyaç durumunda tüfekle katılacaktı.[99] Tüfek Gürcülerin o kadar ayrılmaz parçası haline geldi ki yeni yılı karşılarken ve erkek çocuk dünyaya geldiğinde tüfek atışı ile kutlama yaparlardı. Barutluklar sadece sosyal üst tabakadakilerin elbiselerinde vardı, sıradan insanların elbiselerinde yoktu (ortaçağ Gürcistan’ında bey-aznaur sınıfındakiler savaşçı idi. Sıradan insanların – köylülerin işlerini ise sadece tarım veya hayvancılık teşkil ederdi. Bu nedenle de barutluklar ilk önce köylülerin değil üst tabakadan olanların çokhalarında görüldü. Kuzey Kafkasya’ya gelince, oradakilerin işlerini esasen baskınlar oluşturduğu için tüm tem üyeleri silahlı idi. Bununla birlikte Çerkes elbisesi/çokhası göğüs kısmında tamamen farklıdır. Onun kesilmiş-açılmış göğüs bölgesi yok, tüm boğazı ve ense çevresini kapatan dik yakası var.[100]
Kuzey Kafkasya’da tüfeğin yayılması hakkında elimizde birçok veri var: Şu gerçek ki XVIII. ve XIX. Yüzyıl başlarına ait Çerkes fotoğraflarında erkekler ateşli silah haricinde silahlarla donanmış olup ortada tüfek görünmüyor.
Bir soru daha ortaya çıkıyor – Kuzey Kafkasya halkları arasında çokha-akhaluki neden hızlı şekilde yayıldı, Rusça isim (“çerkeska”) bilim adamlarını hataya sürükledi ve Çerkes/Adige kültürünün parçası olarak açıkladıkları çokha-akhalukhi neden bu kadar popüler oldu?
Cevap şüphe götürmez – şu nedenle ki çokha-akhalukhi kendi barutlukları ile savaşçı için oldukça elverişli bir kıyafetti. Yine Kuzey Kafkasya erkeklerinin temel işi de yakın veya uzak komşularına saldırarak baskın yapmaktı; Onların ana işi savaşçılıktı. Adigeler için (üst sınıfın liderliğinde) sefer ve savaş temel işlerini oluşturuyordu: «Одежда черкесского война ... чрезвычайно тщательно пригонялос по фигуре, была удобна, не сковывала движений и была абсолютно функциональна в этой геополитической нише» [Çerkes savaşçının elbisesini kullanışlı olması için özel olarak ayarlıyorlardı, onun hareketini kısıtlamamalıydı ve belirtilen jeopolitik çevrede tamamen fonksiyonel olmalıydı].[101]
Çokha-akhalukhinin Gürcistan’dan Kuzey Kafkasya’ya ve Kuzey Kafkasyalılardan da Kazaklar arasında yayılmasına neden olan işlevsel fonksiyonu o dönem için tartışmasızdı.
Lev Tolstoy da kendi eserlerinde buna işaret ediyordu. O, Grebenli Kazaklardan söz ediyor ve onların uzun süre Çeçenlere yakın yaşadığını “onlarla akrabalık kurduklarına” ve dağlıların geleneklerini ve yaşam kurallarını aldıklarına işaret ediyordu.[102] Kazakların temel işi de askerlikti.
XIX. Yüzyılım sonu ve XX. Yüzyılın başlarında ateşli silahlar değişti ve barutluklar pratikteki önemini yitirdi ancak yine de dekoratif niteliği ve erkekliğin sembolü olarak kaldığından çokha-akhalukhide korundu.
Son olarak, bugünkü konfigürasyonu ile esasen XVII-XVIII. Yüzyıldan (burada sadece XVIII. Yüzyılın son periyoduna işaret edilmesi gerçekçi olurdu – R.T.) itibaren var olan, daha sonra çerkeska adını alan Gürcü kıyafeti çokha-akalukhinin, birleşik bir bölge olan Kafkasya’da yaygın Kafkas kıyafetine dönüştüğü düşüncesine katılmamak mümkün değil.[103] Çerkeska farklı farklı kültürlere sahip Kafkasya halklarının bir tür yüzeysel birleştirici faktörüne dönüştü. S. Arutianov Kafkasya halklarının anlayışının-zihniyetinin bazı temel göstergelerine yerine göre “çerkeska anlayışı” diyor. Aynı yazar Kafkasya halklarının birkaç farklı medeniyete ayrılmış olduklarını ve bundan dolayı Kafkas medeniyetini hayali kabul ettiğini belirtiyor.[104]
.jpg)
Gürcüceden çeviren: Erdoğan Şenol (ერეკლე დავითაძე)
[1] Фоссье Робер. Люды средневековья. Пер. с франц. (ROBERT FOSSIER. GES GENS DU MOYEN ÃGE) А. Ю. Карачинского, М. Ю. Некрасова, И. И. А. Эгипти) – СПб.: 2010, С. 74.
[2]Ortaçağda Batı Avrupa’da ve doğal olarak Gürcistan’da da sosyal sınıflar kıyafetleri ile ayırt ediliyordı, ezcümle kıyafetin gerçek bir üniforma niteliğinde olduğunu söyleyelim. Tam olarak kategorilere işaret eden aksesuarlara – baş örtülerine – eldivenlere de özel önemi verilirdi
[3]Burada Gürcü etnografik varlığı en eski Gürcü kıyafeti – talavari’yi Khevsureti’nin koruduğunu unutmayalım.
[4]qarTlis cxovreba, tomi IV, batoniSvili vaxuSti. aRwera samefosa saqarTvelosa. teqsti dadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier, Tb., 1973, gv. 45-46.
[5] al. WinWarauli. xevsuruli leqsikoni, Tb., 2005, gv. 1019.
[6]Perangi(gömlek) karşılığı-arkadaşı/nipkhavi orta çağ Avrupasında da oldukça geç yayıldı – bakınız: Ле Гофф Ж. Цивилизация средневекового Запада. – Екатеринбург, 2005, с. 437.
[7] Khevsur diyalektine: “baçiçi (ბაჭიში)” (“gunebiT ki Khevsuri or (var - R. T.), baWiWeb aRar mcav Wreli” - al. WinWarauli. xevsuruli leqsikoni, Tb., 2005, gv. 91). Khevsureti’de dizlerin üstüne kadar çıkan baçiçi (bawiwi) de vardı; ona “samukhle baçiçi” diyorlardı.
[8] hipokratesi. haerTa, wyalTa da adgilTa Sesaxeb. _ antikuri kavkasia. enciklopedia, tomi I, wyaroebi, Tb., 2010, gv.114.
[9]g. Citaia. Sromebi xuT tomad, tomi IV, Tb., 2001, gv. 183.
[10] Anlatan Osman Öztürk (Khokhotaşvili). Ünye İlçesi Çatalpınar Köyü, 2014 yılı. Maçakheli’den göç edenler ise şarkının özel bir versiyonunu söylüyordu: “çokha gaikhade, çokha, // elegi mogikhdeba, şeni erti danakhva ceneti gimixdeba” (Kastamonu İli Çatalzeytin İlçesi, Hamidiye Köyü).
[11] eTnologiuri leqsikoni. s. WanturiSvilis redaqciiT, Tb., 2009.
[12]qarTuli materialuri kulturis eTnografiuli leqsikoni, e. nadiraZis redaqciiT, Tb., 2013, gv. 155.
[13]s.-s. orbeliani. leqsikoni qarTuli, II, Tb., 1993, gv. 316.
[14]i. samsonia. xalxuri tansacmeli aWaraSi (istoriul-eTnologiuri gamokvleva), baTumi, 2005, gv. 97.
[15] Burada bir yazım hatası var: “მ-m” yerine “ძ-dz” olmalıdır. Buradan yola çıkarak “migva-მიგვა” terimi yerine “ძიგვა-dzigva” okunmalıdır – R.T.
[16]masalebi saqarTvelos Sinamrewveobisa da wvrili xelosnobis istoriisaTvis. akademikos ivane javaxiSvilis saerTo redaqciiT. 5 tomad, tomi III, nawili I, tanisamosi, Tb., 1983, gv. 203 (Semdeg: masalebi... iv. javaxiSvilis redaqciiT.)
[17]s. makalaTia. mesxeT-javaxeTi (istoriul-eTnografiuli narkvevi). Tbilisi, 1938, gv. 89-90.
[18]e. TayaiSvili. samuslimano saqarTvelo. dabruneba. mravaltomeuli. 1. g. SaraZis redaqciiT. Tb. 1991. gv. 224.
[19]s. bavreli-aslaniSvili. werilebi `osmalos saqarTveloze~. l. qurdovaniZisa da g. saiTiZis gamocema, Tb., Tb., 2008.
[20]m. svaniZe. qarTvelebi TurqeTSi. ismedzade mehmed arifi. qarTuli soflebi (TurqeTSi). Tb. 1996. gv. 110.
[21]g. Citaia. Sromebi xuT tomad, tomi IV, Tb., 2001, gv. 185.
[22] “dzigva- belinden katlı ve bacakları dar, önü de arkası da aynı olan pantolon; düğmeleri yok, üst kısmında pantolon bağı-ip var, üzerine kuşak sarılıyor; öncelikle elle örülüyor, esasen yaşlılar ve küçük çocuklar giyiyordu” (a. qobalia. megruli leqsikoni, Tb., 2010). Güneybatı Gürcistan’da Çakura’yı ifade eden terim “dzikva-çokha” idiyse Samegrelo’da ona “ğarti do dzikva” diyorlardı.
[23] Арутюнов С. А. Силуеты этничности на цивилизационном фоне. М., 2012, С.81.
[24]g. Citaia. Sromebi xuT tomad, tomi IV, Tb., 2001, gv. 188-189.
[25]n. abesaZe. xelosnuri warmoeba da xelosanTa yofa saqarTvelos qalaqebSi (XIX s. II nax. _ XX s. dasawyisi), Tb., 1986, gv. 25.
[26]g. Citaia. Sromebi xuT tomad, tomi IV, Tb., 2001, gv. 188-192.
[27] Народы Кавказа. I, М., 1960, С.169.
[28]Ле Гофф Ж. Цивилизация средневекового Запада. – Екатеринбург, 2005, с. 436.
[29]masalebi... ivane javaxiSvilis redaqciiT. gv. 12.
[30]masalebi... ivane javaxiSvilis redaqciiT. gv. 12.
[31]masalebi... ivane javaxiSvilis redaqciiT. gv. 34.
[32]masalebi... ivane javaxiSvilis redaqciiT. gv. 34.
[33]masalebi... ivane javaxiSvilis redaqciiT. gv. 34.
[34]masalebi... ivane javaxiSvilis redaqciiT. gv. 169.
[35]masalebi... ivane javaxiSvilis redaqciiT. gv. 211.
[36]masalebi... ivane javaxiSvilis redaqciiT. gv. 213.
[37]masalebi... ivane javaxiSvilis redaqciiT. gv. 216.
[38]qarTuli materialuri kulturis eTnografiuli leqsikoni, e. nadiraZis redaqciiT, Tb., 2013, gv. 538.
[39] Народы Кавказа. М., I, 1960, С.207.
[40] Народы Кавказа. М., I, 1960, С.169.
[41] Народы Кавказа. М., I, 1960, С.322.
[42] Студенецкая Е. Н. Одежда народов Северного Кавказа XVIII-XX вв. – М. 1989. С. 17-27.
[43] Студенецкая Е. Н. Одежда народов СК XVIII-XX вв. – М., 1989. С.87.
[44] Студенецкая Е. Н. Одежда народов СК XVIII-XX вв. – М., 1989. С. 87.
[45] Студенецкая Е. Н. Одежда народов СК XVIII-XX вв. – М., 1989. С. 31.
[46]Студенецкая Е. Н. Одежда народов СК XVIII-XX вв. – М., 1989. С. 20.
[47] Студенецкая Е. Н. Одежда народов СК XVIII-XX вв. – М., 1989. С. 91.
[48] Bu arada bu relief araştırmacılar tarafından XVII Yüzyıla tarihlendirilmektedir (М. С. Гаджиев, В. А. Кузнецов, И. М. Чеченов. История в зеркале паранауки: Критика современной этноцентристской историографии Северного Кавказа – М., 20..... стр.139-140).
[49] Л. Л. Лавров. Избранные труды... Нальчик, 2009, стр. 180, 182, 343-344.
[50]И. Де Галонифонтибус. Сведения о народах Кавказа. – Кавказ: европейские дневники XIII-XVIII веков. – Нальчик, 2010. Вып. III, С. 15.
[51]Дж. Интериано. О быте и обычаях черкесов. – Кавказ: европейские дневники XIII-XVIII веков. – Нальчик, 2010. Вып. III, С. 27.
[52] Я. Стрейс. Три путешествия. – Кавказ: европейские дневники XIII-XVIII веков. – Нальчик, 2010. Вып. III, С. 73.
[53]Жан батист Тавернье. Шест путешествий в Турцию, Персию и Индию. – Кавказ: европейские дневники XIII-XVIII веков. – Нальчик, 2010. Вып. III, С. 59.
[54]Питер Генри Брус. Мемуары. – Кавказ: европейские дневники XIII-XVIII веков. – Нальчик, 2010. Вып. III, С. 108.
[55]П.-С. Паллас. Заметки о путешествии в южные наместничества российского государства в 1793-1794 годах. – Кавказ: европейские дневники XIII-XVIII веков. – Нальчик, 2010. Вып. III, С. 266.
[56]В. В. Гудаков. Северо-Западный Кавказ в системе межетнических отношений с древнейших времен до 60-х годов XIX века. –СПб, 2007, С. 458.
[57] Н. Г. Волкова, Г. Н. Джавахишвили. Бытовая культура Грузии XIX-XX веков: традиции и иновации, М., 1982. С. 62.
[58]В. В. Гудаков. Северо-Западный Кавказ в системе межетнических отношений с древнейших времен до 60-х годов XIX века. –СПб, 2007, С. 459-460.
[59] Студенецкая Е. Н. Одежда народов СК XVIII-XX вв. – М., 1989. С. 91.
[60] Студенецкая Е. Н. Одежда народов СК XVIII-XX вв. – М., 1989. С. 21.
[61]m. yenia. samefo portreti ienaSis ianis eklesiis moxatulobaSi. _ saqarTvelos siZveleni, #2, 2002.
[62]m. yenia. samefo portreti... _ saqarTvelos siZveleni, #2, 2002.
[63]g. xuciSvili. safaris kedlis mxatvroba. Tb., 1988.
[64]g. xuciSvili. safaris kedlis mxatvroba. Tb., 1988.
[65]z. sxirtlaZe. soris eklesia. i. WiWinaZis monawileobiT, Tb., 2009, gv. 19.
[66]i. WiWinaZe. soris wm. giorgis eklesiis moxatuloba, Tb., 2014, 49-50.
[67]g. boWoriZe. raWa-leCxumis istoriuli Zeglebi da siZveleebi, Tb., 1994, gv. 473, sur. 55.
[68]g. boWoriZe. raWa-leCxumis istoriuli Zeglebi da siZveleebi, Tb., 1994, gv. 447, sur. 29.
[69]T. beraZe. raWa, Tb., 1983 (ix. tabula).
[70]n. CofikaSvili. qarTuli kostiumi (VI-XIV ss.), Tb., 1964, gv. 10.
[71]saqarTvelos istoriisa da kulturis ZeglTa aRweriloba, Tb., 2004, gv. 244.
[72]n. CofikaSvili. qarTuli kostiumi (VI-XIV ss.), Tb., 1964, gv. 14.
[73]l. TavaZe. feodaluri saqarTvelos socialuri Semadgenloba qoroRos reliefebis mixedviT. _ ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis saqarTvelos institutis Sromebi, tomi. IV, 2011, gv. 44.
[74] d. berZeniSvili. `xevi bolnisisa~. _ dmanisi, IV, Tb., 2003, gv. 209.
[75]g. javaxiSvili. adreuli Sua saukuneebis qarTuli mcire qandakeba (reliefuri qandakeba stelebze. V saukunis bolo VIII saukunis dasawyisi), Tb., 2014.
[76]n. CofikaSvili. qarTuli kostiumi (VI-XIV ss.), Tb., 1964, gv. 29.
[77]n. CofikaSvili. qarTuli kostiumi (VI-XIV ss.), Tb., 1964, gv. 37.
[78] n. CofikaSvili. qarTuli kostiumi (VI-XIV ss.), Tb., 1964, gv. 39.
[79]g. Citaia. winasityvaoba iv. ciciSvilis wignisa `masalebi qarTuli Cacmulobis istoriisaTvis~, Tb., 1955, gv. 24.
[80]l. musxeliSvili. dmanisi, qalaqis istoria da naqalaqaris aRwera. krebuli: SoTa rusTavelis epoqis materialuri kultura, Tb., 1938, gv. 317-318. ix. agreTve krebuli: dmanisi, II, 2000, gv. 50.
[81]g. boWoriZe. qarTlis eklesia-monastrebi da siZveleebi. gamosacemad moamzades z. sxirtlaZem da n. CitiSvilma, Tb., 2011, tab. XCIV-2.
[82]don kristoforo de kasteli. cnobebi da albomi saqarTvelos Sesaxeb. b. giorgaZis gamocema, Tb., 1976, naxatebi No: 33, 34, 43, 47, 48, 89, 224, 318, 319...
[83]iv. ciciSvili. masalebi qarTuli Cacmulobis istoriidan, Tb., 1954, gv. 37. ix. agreTve: s. makalaTia. kavTuras xeoba, Tb., 1960, gv. 7; g. boWoriZe. qarTlis eklesia-monastrebi da siZveleebi. gamosacemad moamzades z. sxirtlaZem da n. CitiSvilma, Tb., 2011, tab. X-3; g. boWoriZe. anderZi papua maRalaZisa 1681 wlisa. _ saqarTvelos muzeumis moambe, IX-B, tab. IV, V.
[84]l. meliqseT-begi. arqeologiuri mogzaurobidan kavTuras xeobaSi 1923 wels. _ tfilisis universitetis moambe, No: 5, 1925, gv. 139.
[85]Son zamanlarda papakhi (papak) neredeyse Gürcü ulusal baş örtüsü olarak açıklandı. Papak Gürcü dağlı çobanlar arasında oldukça geç dönemde yaygınlaştı. Papak “Gürcü maddesel kültürü etnografik sözlüğünde” girmiş Gürcü şapkaları açıklamalarında da yoktur. Papakhi (papak) XVIII-XIX yüzyıllarda Kuzey Kafkasya halkları arasında da genel olarak yaygınlaşmış değildi. E. Studenetskaia’nın monografisinde verilen XVIII yüzyıl ve XIX. Yüzyıl başlarına ait fotoğraflarda hiçbir erkeğin başında papak yoktur. O ilk olarak 1830’lu ve 1840’lı yıllara ait fotoğraflarda görülüyor. Çerkes erkekleri de kadınları da silindir şeklinde üst kısmında yuvarlatılmış şapkalar takardı. Şapkanın alt kısmında çevrelenmiş sırma vardı, üstteki yuvarlak kısımda ise sırmalar yoğundu. Şapkanın üst kısmında ortadan aşağı sarkan püskül vardı. Oset ve İnguş yer üstü mezarlarında daha çok kumaştan dikilmiş şapkalar ortaya çıkarılmıştır. XVIII. Yüzyılda ve XIX. Yüzyılın ilk yarısında kumaş ve derinin birleştirilmesi ile dikilen şapkalar Adigeler arasında öncülük yapıyor; bu kısa papak denen şapkadır. Çeçenler 1820-1830’lu yıllarda alttan oldukça geniş ve üst kısmı da dışa çıkık (şişkin) papaklar takıyordu. Keçe (nabadi) hakkında da aynı şeyi söyleyebiliriz. Papak ve nabadi göçebe kültürünün parçası olup, hayvancılık yapan ve zamanlarının çoğunu açık havada geçiren o halklar tarafından üretilmişti. Papağın Gürcü milli baş örtüsü olarak kabul edilmesi etnoloji ve Gürcü kültürünün az bilinmesinin sonucudur. Gürcü halkının başka kültürlerin parçalarını Gürcü kültürü olarak göstermeye (hile ile) ihtiyacı yoktur.
[86]XIX. Yüzyıl sonu XX. Yüzyıl başlarının Fransız yazarının Guria’da “çakura”nın “çokhandan” önce geldiğini kabul ettiği şu görüş geçerli değildir: “Gurialılar ve Lazların kıyafeti arasında fark yoktur: Ona çakura denir… Maalesef çakuranın çokha ile yer değiştirmesi eğilimi ortaya çıkıyor” (Baron de Bai Gürcistan’da –Tiflis-2011 Sf. 102, Leila Mağradze, Fransızcadan tercüme etti, giriş ve yorumlar ekledi.) Tam tersine Güneybatı Gürcistan’da tüm tarihsel-etnografik bölgelerde çokhanın yerini çakura aldı.
[87]g. Citaia. winasityvaoba iv. ciciSvilis wignisa `masalebi qarTuli Cacmulobis istoriisaTvis~, Tb., 1955, gv. 6.
[88]g. Citaia. Sromebi xuT tomad, tomi IV, Tb., 2001, gv. 184.
[89] Студенецкая Е. Н. Одежда народов СК XVIII-XX вв. – М., 1989. С. 40.
[90] giorgi merCule. grigol xanZTelis cxovreba. qarTuli mwerloba. ocdaaT tomad. t. I. Tb. 1987. gv. 605.
[91]qarTlis cxovreba, teqsti dadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier, tomi I, Tb., 1955, gv. 305.qarTlis cxovreba. t. I. gv. 305.
[92] qarTuli samarTlis Zeglebi, tomi II, i. doliZis gamocema, Tb., 1965, gv. 125.
[93]citirebulia d. berZeniSvilis naSromidan `dmanisxevi~ _ dmanisi, Tb., 2000, gv. 133.
[94] qarTul kilo-TqmaTa sityvis kona. Semdgeneli al. Rlonti. meore gamocema. Tb. 1984.
[95]Bilimsel literatürde şu belirtilmiştir: “XVI yüzyılda Gürcistan’da ateşli silahların ve özellikle tüfeğin kullanımı o kadar yoğundur ki o kendi açısından kalelerin yapımında büyük etki etti” (saqarTvelos saxelmwifo muzeumSi daculi saWurveli. – „freska”, 1985, gv. 44).
[96]qarTuli sabWoTa enciklopedia, tomi 4.
[97]k. ColoyaSvili, m. qafianiZe. qarTuli saWurveli. _ eTnologiuri Ziebani, t. IV, Tb., 2010, gv. 69.
[98]s. kakabaZe. saamilaxvros davTari me-17 saukunis meore naxevrisa, tf., 1925, gv. 7.
[99]s. kakabaZe. saamilaxvros davTari me-17 saukunis meore naxevrisa, tf., 1925, gv. V.
[100] Студенецкая Е. Н. Одежда народов СК XVIII-XX вв. – М., 1989. С. 19.
[101]Панеш Э. Х. Этническая психология и межнациональные отношения. Взаимодействие и особенности эволюции (На примере Западного Кавказа). СПб. : 1996, С. 164.
[102]miTiTebulia v. gudakovis wignidan В. В. Гудаков. Северо-Западный Кавказ в системе межетнических отношений с древнейших времен до 60-х годов XIX века. – СПб, 2007, С. 458: Толстой Л. Н. Казаки. Кавказская повесть. М.: 1953, С. 17.
[103]Арутюнов С. А. Силуеты этничности на цивилизационном фоне. М., 2012, С. 36.
[104]Арутюнов С. А. Силуеты этничности на цивилизационном фоне. М., 2012, С.42.
Copyright © 2023 Gurcu.org
