Batumi 16. yüzyılın ikinci yarısının başlarında Guria Prensliğinden Osmanlı İmparatorluğu’nun eline geçmiştir . Bu tarihten sonra birkaç kez yine Gürcüler ve Türkler arasında el değiştirmiş, 17. yüzyıl sonunda tamamen Türk kontrolüne girmiştir.
16 MART 1921 MOSKOVA VE 13 EKİM 1921 KARS ANTLAŞMALARI SÜREÇLERİNDE BATUMİ
(GÜRCİSTAN DEMOKRATİK CUMHURİYETİ, REVKOMİ VE ANKARA HÜKÛMETİ İLE RUSYA SOSYALİST FEDERAL SOVYET CUMHURİYETİ’NİN BATUMİ’DEKİ SON GÜNLERİ)
Fevzi ÇELEBİ
Osmanlı İmparatorluğu tarafından Guria Prensliğinden alınan Batumi, diğer Gürcü topraklarıyla birlikte Rusya İmparatorluğu’nun eline geçmiş, bu imparatorluk yıkıldıktan sonra da tekrar Gürcü yönetimine girmiştir. Batumi Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin diğer topraklarıyla birlikte kendisini Rusya İmparatorluğu’nun mirasçısı kabul eden Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti’nin hedefindedir. Aynı zamanda Anadolu’da devam eden Türk Millî Mücadelesinin de ilgisi dâhilindedir. Ruslar ve Türkler emperyalizme karşı mücadele verdiklerini ifade etmekte ancak müttefik olmaktan imtina ederek hükûmetler arası dostluğu ön plana çıkarmışlardır. Türkler komşuları Gürcülerden ziyade Ruslara yakın durmaktadırlar. Nitekim para, silah ve mühimmat alabilecekleri güçlü bir yapılanmaya sahiptirler. Yardımların deniz yoluyla değil, karayolları ve özellikle demiryolları marifetiyle Anadolu’ya ulaştırılması daha uygundur. Rusya SFSC Gürcistan’ın işgale girişirken, Ankara Hükûmeti de Gürcü topraklarına girmekte ve Batumi’yi de işgal etmektedir. Ankara Hükûmeti ve Rusya SFSC arasında antlaşma görüşmeleri sürerken cereyan eden bu olaylar antlaşma sonrası da devam etmiştir. Bolşevikler Ankara Hükûmeti’ni caydırmak için Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti ordusundan faydalanacaklardır.
Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti, Revkomi, Rusya Sosyalist Federal Sovyet Cumhuriyeti, Ankara Hükûmeti, Batumi.
Batumi 16. yüzyılın ikinci yarısının başlarında Guria Prensliğinden Osmanlı İmparatorluğu’nun eline geçmiştir[1]. Bu tarihten sonra birkaç kez yine Gürcüler ve Türkler arasında el değiştirmiş, 17. yüzyıl sonunda tamamen Türk kontrolüne girmiştir. 1873’de Batumi, Lazistan Paşalığı’nın merkezi şehridir ve Trabzon merkezli mutasarrıf tarafından yönetilmektedir.
Gürcü krallıkları Kartl-Kakheti ve İmereti’yi, Gürcü prenslikleri Guria, Svaneti, Apkhazeti ve Samegrelo’yu 1801’de işgale başlayıp, işgali 1867’de tamamlayan Rusya İmparatorluğu[2], 1878’de Osmanlı İmparatorluğu’nun elindeki Kuzeydoğu Anadolu topraklarının tamamını Batumi’yle birlikte ele geçirmiştir. 1917’deki Rus Şubat Devrimi sonrasında bölgede oluşan otorite boşluğunu Güney Kafkasya Bölgesel Komitesi, yine aynı sene gerçekleşen Ekim Bolşevik Devrimi akabinde Güney Kafkasya Komiserliği, 1918’de ise Güney Kafkasya Seimi dolduracak, ardından Batumi Güney Kafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti ve sonrasında Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti sınırları içinde kalacaktır.
Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti sınırlarına dâhilken dahi, önce Osmanlı İmparatorluğu ve 25 Ocak 1918’de kurulduğu ilan edilen Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti[3] sonra, 3 Mayıs 1920’de kurulan Ankara Hükûmeti Batumi’yle alakalarını devam ettirmeye çalışmışlardır.
Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti, topraklarının büyük kısmında yönetimini oturtmaya muvaffak olurken, komşu kuzey topraklarda Rus İç Savaşı (1918-1922) sürmekte, komşu güney topraklarda Türk Milli Mücadelesi (1919-1922) devam etmektedir.
Gürcüler Noe Jordania liderliğinde Marx’ın ön gördüğü gibi kapitalist gelişimin tamamlanarak demokratik yollarla sosyalizme geçileceğini savunan menşevizmi[4], Ruslar Vladimir Lenin önderliğinde ihtilalle doğrudan sosyalizme geçilmesi gerektiğini savunan bolşevizmi seçmişlerdir[5]. Önemli bir kısım Gürcü sosyalist de Rus Bolşeviklerin içinde yer almakta, Gürcü topraklarında Bolşevikler etkin olamamaktadır. Türklerin durumu ise farklıdır. Mustafa Kemal Paşa 23 Haziran 1919’da Amasya’dan Kâzım Paşa’ya yazdığı mektupta “Bolşevizmin sureti telakkisi ve tecellisi dahi müzakere edilerek, esasen Kazan, Orunburg, Kırım ve saire gibi ahalii İslamiye bunu kabul ederek, diyanet, anane gibi işlere zaten alakadar olmadığından, bunun memleket için bir mahzuru olmayacağı düşünüldü” der[6]. Yazısındaki diğer cümleler, onun yeni bir hareket olan, doktrinleri henüz kendisince bilinmeyen, fakat Osmanlı’nın uğradığı istila karşısında galiplere bir koz, hem icabında yardımcı kuvvet olarak kullanabileceğini düşündüğü Bolşeviklik karşısında, o günlerdeki telakki ve tutumunu gereği gibi aydınlatmaktadır[7]. Mustafa Kemal Paşa’nın kurmay heyetinden Hüsrev Bey’in[8] 7 Haziran 1919’da Erzurum’da Kâzım Paşa’ya yazdığı mektubunda “Bolşeviklerin Kafkasya’yı tamamen istila etmeleri ve bizimle el ele vermeleri, ancak bizim için prensipin kabulünü mümkün kılabilecektir” der. Nitekim 6 Şubat 1920’de Kâzım Paşa’ya yazdığı mektuptaki; “Türkiye Kafkasya’dan, Bolşevik istilasını kolaylaştırmak ve onunla tevhidi hareket etmekle garptan şarka doğru Anadolu, Suriye, Irak, İran, Afganistan ve Hindistan kapılarını müthiş bir surette açmış olacaktır. Bu açık kapıları kapatmak için müttefikler, taarruzi harekâtı sevkül ceyşiyeyi yapacak kudretleri süratle tedarik edemezler. Gerekli hareket üslerine ise tabiaten malik değildirler. Böyle hareket ancak Batum’dan bahis konusu olursa da, bu halde dahi Kafkasya ile Hazar Denizi’nin arası tıkanmak için 400 kilometreden fazla uzaklaşmak icab eder. Bu hal karşısında itilaf devletleri, Bolşeviklerle Türklerin arasını, Kafkas milletleri vasıtasıyla kesmek planını bulmuşlardır”.
“Eğer bu plan muvaffak olur ve Kafkas milletlerinin bize karşı kati bir set vaziyeti almasıyla memleketimiz mahsur kalırsa, artık Türkiye için icabı mukavemet esasında yıkılmış olur (...) Binaenaleyh, Kafkasya seddinin yapılmasını, Türkiye’nin katiyen mahvı projesi sayıp, bu seddi itilaf devletlerine yaptırmamak için en son vasıtalara başvurmak ve bu uğurda her türlü tehlikeleri de göze aldırmak mecburiyetindeyiz” cümlelerini Şevket Süreyya Aydemir günün şartları içinde değerlendirilmesi fikrindedir[9].
“Milli Mücadele sırasında Rus devrimini bütün insanlığın sömürgeci devletlerin elinden kurtarılması yolunda bir hareket olarak gören Türk idarecileri bu devrimin ortak düşman karşısında kazandığı zaferi memnuniyetle karşıladıklarını söylerken Sovyet adamları da Türkiye’de kurulan yeni idarenin komünist rejimi benimseyeceğini umarak Ankara Hükûmetine’ni desteklemişlerdir[10]. Belki de “Batıya karşı savaşan Müslüman Ankara Hükûmetine verilen destek, eski imparatorluk Rusya’sı topraklarında yaşayan Müslümanların gözünde Bolşevikler hakkında olumlu bir imaj oluşturabilirdi”[11]. Fakat Ankara Hükûmeti sonra da Türkiye Cumhuriyeti yönetimi milli mücadele döneminde bolşevik fikirlerle ilişkisini en geç İzmir iktisat kongresinde sona erdirmiş kapitalist sistem dışı maceralara kalkışmayacağını açıkça ortaya koymuştur[12].
Mustafa Kemal Paşa menşevizme ya da bolşevizme çok da yakın durmamakla birlikte bir süre sonra ideolojilerini milliyetçi ve İslamiyet’e saygılı olarak tanımlamaktadır[13].
İlk intiba Gürcüler ve Rusların düşünce ve siyaset olarak birbirlerine yakın Türklere uzak olduğudur. Türkler, Gürcüler ve Ruslarla iyi ilişkiler kurma yolunu izleyecekler fakat bolşevik Ruslara daha yakın duracaklardır. Bunun en önemli sebebi mücadele içinde bulundukları emperyalizm ve işgalci açık emperyalizm olmalıdır. Bu ortak noktaların haricinde Türkler için en önemli husus elbette yardım alabilecekleri tek güçlü hükûmetin Ruslara ait olmasıdır. Ayrıca Gürcüler önce Elviye-i Selase[14] olarak anılan daha sonra Misak-ı Millî Beyannâmesi’nde[15] adları geçecek Kuzeydoğu Anadolu’daki toprakların önemli bölümünü ellerinde bulundurmaktadırlar. Gürcü tarafından bakıldığında Türklerin Gürcü Müslüman nüfûs barındıran Tao-Klarceti ile Samtskhe’yi almak istedikleri ve Çaneti’yi ellerinde tuttukları görülmektedir. Rusya ise yönetim kademelerindeki Gürcülerle rejimini, cebri ihraç etmeye çalışan ve Gürcistan’daki Bolşeviklerle, azınlıklar üzerinden bunu gerçekleştirmek isteyen, bu şekilde muvaffak olamazsa doğrudan saldırabilecek bir komşudur. Gürcüler sosyal demokrat ağırlıklı bir hükûmetle yönetilmelerine rağmen, özellikle Batı ülkeleriyle ilişkilerinden dolayı Ruslar tarafından tehdit olarak görülmektedirler. Bu sebepten Türkler için de Ruslardan Anadolu’ya gönderilebilecek yardımın da önünde engeldirler. Kurulmuş / kurulacak üç hükûmet de uluslararası alanda tanınmayla ilgili sorun yaşamaktadırlar. Türkler ve Ruslar görüldüğü üzere birbirlerinden emin iken, her ikisiyle de komşu Gürcüler kuşku içindedir.
Mustafa Kemal Paşa Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti umumî reisi iken 26 Eylül 1919 tarihinde Halil Paşa[16] başkanlığındaki bir heyeti para ve her nevi harp malzemesi yardımı almak amacıyla Moskova’ya göndermiştir. Halil Paşa’nın heyetine yolda Kâzım Paşa’nın[17] görevlendirdiği Fuat Sabit Bey[18] de katılmıştır. Türk heyetinin Rusya SFSC hükûmetiyle irtibat kurmaları sadece 15 Mayıs 1920 günü gerçekleşmiş, Rusya SFSC Dışişleri Halk Komiseri Georgiy Chicerin, Dışişleri Halk Komiseri Yardımcısı Lev Karahan[19] ve Askeri Komiser Sergey Kamenev’le görüşme sağlanabilmiştir. Rus kaynaklarına göre Halil Paşa ve heyeti; “ülkelerinde komünizmin çok yayıldığını bunun gelişmesine engel olunmadığını ifade etmiş, kısa zamanda Anadolu’da kurulacak yeni hükûmetin Ruslarla bir antlaşma yapacağını belirtmiş, hatta bir sovyet cumhuriyeti kurabilecek Türk Milli Mücadelesi’nin her türlü yardımı hak ettiği ve Türk inkılâbının “Rus inkılâbının kız kardeşi” olduğundan bahsetmişlerdir[20].
Rusya SFSC, bir Gürcü olan Kafkas Ordusu Başkomutanı Şalva Eliava’yı Osmanlı’nın durumu hakkında bilgi almak için 1919 yılı sonlarında İstanbul’a göndermiş, Şalva Eliava İstanbul milliyetçi teşkilatlarıyla da temasa geçmiş ve Bolşeviklerin, Batılı emperyalistlere karşı millî haklarını kabul ederek Türklere destek verileceğini söylemiştir[21].
23 Nisan’da açılan I. Meclis, henüz Mebuslar Heyeti’ni daha seçmeden ve geçici idarecilerinin aldığı bir kararla[22] Meclis Başkanı Mustafa Kemal Paşa[23] 26 Nisan 1920’de, Rusya SFSC Hükûmeti’ne bir mektup yazmıştır[24]. Mektupta “ihtilalci Rusya’yla birlikte emperyalizme karşı müşterek mücadele azmi” bildirilmiştir[25]. Kafkasya’daki antiemperyalist mücadeleye katılmaya hazır oldukları ifade edilerek Rusya SFSC’nden kendilerine saldıran güçlere karşı savaşmak için para ve her nevi harp malzemesi yardımı talebi iletilmiştir[26]. Mustafa Kemal Paşa mektubunda ayrıca Moskova’ya bir heyet göndermek istediğini belirtmiştir[27]. Aynı gün Rusya SFSC ordusu Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin müttefiki Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’ne girmiş, 28 Nisan 1920’de Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuştur. Artık bolşevik olan Azerbaycan sınırlarında Gürcüleri tehdit eden Rusya SFSC ordusu vardır[28].
1 ve 2 Mayıs 1920 günlerinde Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’ne Rusya SFSC tarafından güneyden ilk saldırılar düzenlenmiştir. Ruslar Gürcüler ile bolşevik Azerbaycan Türkleri arasındaki anlaşmazlıkların hâlli için Gürcü topraklarına girdiklerini söylemektedirler. Gürcü ordusu beklemedikleri şekilde direnç göstererek, iyi bir savunma sonrası Rusya SFSC ordusunu durdurduğu gibi karşı taarruza da geçerek kendi sınırlarını aşıp Rusya SFSC’nin elindeki topraklara birkaç kilometre derinliğinde girmiştir. Moskova Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin siyâsî olarak dirençli olduğunu müşâhede ettiği gibi, askerî olarak da ele geçirilmesinin zor olduğunu düşünmüş, bu sebeple anlaşma yoluna gitmiştir[29].
Osmanlı İmparatorluğu topraklarında 3 Mayıs 1920’de Ankara Hükûmeti kurulmuş, bu tarihten sonra Kafkasya’yla ilgili kararlar varlığını sürdürmesine rağmen İstanbul Hükûmeti’nden yani Osmanlı İmparatorluğu’ndan değil Ankara’dan çıkmaya başlamıştır. Mustafa Kemal Paşa’nın mektubuna Lenin’den cevap henüz gelmemiş fakat Ankara Hükûmeti’nce harekete geçilmiş[30], 5 Mayıs 1920’de bu hususta bir de karar alınmıştır[31]. Rusya SFSC de bunun üzerine onay vererek, heyeti kabul edeceğini bildirmiştir[32].
7 Mayıs 1920’de Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti ile Rusya SFSC arasında Gürcüler adına delege Grigol Uratadze, Rus tarafından Dışişleri Halk Komiseri Yardımcısı Lev Karahan’ın imzalarıyla “Gürcü-Sovyet Barış Antlaşması” imzalanmıştır. Bu antlaşmayla Ruslar tarafından Gürcülerin toprak bütünlüğünü tanımıştır ve karşılıklı diplomatik misyonlar açılacaktır[33].
Ankara Hükûmeti adına yapılan diplomatik ilişki kurulması teklifi, 2 Haziran 1920’de doğrudan Rusya SFSC Dışişleri Komiseri Georgiy Chicerin tarafından olumlu karşılık görmüştür. Tarih Ankara Hükûmeti’yle Rusya SFSC arasında diplomatik ilişkilerin başlangıcı kabul edilebilir[34]. Şalva Eliava 8 Haziran 1920’de de Ankara’ya tam yetkili temsilcisi olarak atanmış para ve her nevi harp malzemesi yardımı hususunda Rusların kararlarını bildirmiştir[35].
Rusya SFSC elçisi Sergei Kirov da 20 Haziran 1920’de Tbilisi’deki görevine başlamıştır[36]. Ancak Gürcistan’a girdiği andan itibaren elçiden ziyade dokunulmazlık zırhına sahip bir Gürcü bolşevik gibi davranmaktadır[37]. Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin Rusya SFSC elçisi olarak da Gerasidze Makharadze atanmıştır. Askeri ataşe Anton Natsvlişvili’yle, İtilaf devletlerinin Rusya SFSC’ne saldırmak için Gürcü topraklarını bir merkez olarak göremeyeceklerini, ülkelerinin demokratik ilkeleri Rusya SFSC’ne karşı ihlâl etmeyeceğini vurgulayarak, iki ülke arasındaki ilişkileri sağlam zemine oturtabilmek için tüm diplomatik yolları kullanmaktadırlar.
Mustafa Kemal Paşa Rusya SFSC’ne göndereceği heyette, Hariciye Vekili Bekir Sami Bey’in[38] yanında İktisat Vekili Yusuf Kemal Bey’in[39] de bulunmasını uygun görmektedir. Bekir Sami Bey başkanlığındaki heyetin esas vazifesi iki memleket arasında bir dostluk antlaşması akdetmek ve Ankara Hükûmetinin ihtiyacı olan para ve her nevi harp malzemesi yardımının teminidir[40]. Sonradan heyete, Rusça bilen Lazistan Milletvekili Osman Bey[41], Erkân-ı Harbiye Kaymakamı Seyfi Bey[42] ve İbrahim Edhem (Talî) Bey[43] de iştirak edecektir. Dönem için Moskova’ya gidilecek en uygun güzergâh Kars-Gümrü-Tbilisi-Bakü istikametidir[44]. Lâkin dostluk münasebetleri henüz kurulmadığından Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti üzerinden seyahat yapamayacaklardır[45]. Ankara Hükûmeti heyeti 11 Mayıs 1920’de yola çıkmıştır[46]. Ankara’dan Trabzon’a, Trabzon’dan deniz yoluyla Tuapse’ye geçmişler[47], Moskova’ya demiryoluyla ancak 19 Temmuz 1920’de ulaşabilmişlerdir[48]. 24 Temmuz günü Dışişleri Komiseri Georgiy Chicerin’le yanında müsteşarı Lev Karahan bulunuyorken görüşülebilmiş ve genel hususlardan bahsedilmiştir. Günün akşamı heyet yalnızca Lev Karahan’la görüşmüş talep ettikleri yardımın Anadolu’ya sevki için Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti’ndeki yolun bir an evvel açılması ele alınmıştır. Nitekim para ve her nevi harp malzemesinin deniz yoluyla sevki tehlikeli görülmektedir. Lev Karahan Ermenistan’a gönderdikleri heyetle beraber Halil Paşa ve Ankara’ya gidecek sefaret kâtiplerinden biriyle şimdilik bin kilogram altın gönderdiklerini ve dörder toplu iki batarya ile altı bin tüfek, yüz mitralyöz ve çok miktarda cephanenin hazırlandığını söylemiştir[49]. Bekir Sami Bey; Cemal ve Halil paşaların[50] Ankara Hükûmeti tarafından resmen vazifelendirilmiş olmadıklarını, teşebbüslerinin şahsi mahiyet taşıyabileceğini bildirmiştir[51]. Daha sonra Enver Paşa’yla da karşılaşılmıştır. 27 Temmuz günü III. Enternasyonalin II. Kongresi’ne Buhara’dan gelen heyet yanlarında olduğu halde katılmışlardır. Buhara’dan Osman Bey[52] Lenin’e Kafkasya’daki ülkelerle anlaşarak buradan harp malzemesinin Anadolu’ya naklinin mümkün olabileceğini, kendilerinin de Türklerin ihtiyaç duyduğu parayı sağlayabileceklerini ifade etmiştir[53]. 4 Ağustos günü Lev Karahan’la ikinci bir görüşme yapılabilmiştir. Burada yolun Ermenistan üzerinden açılabileceği Lev Karahan tarafından ifade edilmiş, Anadolu’ya yardımın gerekliliği ve getirilen yetki belgelerinden de kalıcı antlaşmalar yapılabileceği konuşulmuştur. Fakat dostluk antlaşması görüşmeleri fiili olarak 16 Ağustos’ta başlayabilecektir[54]. 10 Ağustos’ta Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin ev sahipliğinde Ruslar ve Ermeniler arasında bir antlaşma yapılmış, burada Culfa-Şahtahtı arasındaki demiryolunun kontrolünü Ermeniler almışlardır[55]. Aynı gün 10 Ağustos’ta iki Ermeni uçağı Türk mevzilerini bombalamıştır ve 12 Ağustos’ta Oltu’ya bağlı bazı köyler artık Ermeniler tarafından işgal edilmiş vaziyettedir. Rusya SFSC’yle yaptıkları antlaşmayla da üzerlerinden geçen yolu Türklere tamamen kapatmışlardır[56]. Daha sonra Georgy Chicerin tarafından, Anadolu’ya açılacak yolun Tbilisi üzerinden geçmesi beklenirken Ermenilerle yapılan antlaşmanın buna mani olduğu ifade edilmiştir[57]. 17-24 Ağustos tarihleri arasında Georgy Chicerin heyetle görüşecek bir komisyon kurmuş, komisyon Ekonomi-Hukuk İşleri Şubesi Yöneticisi Sabanin ile Doğu İşleri Yetkilisi Adamov’dan oluşmuştur. Bu kişilere yetki de verilmiştir[58]. 24 Ağustos 1920 günü imzalanan antlaşma 8 maddeden müteşekkildir[59]. Antlaşma taslağının birinci maddesinde Türk tarafının önemsediği Misak-ı Millî Beyannâmesi’ne vurgu yapılmaktadır[60].
1 Haziran’da Lenin’e ulaştırılan Mustafa Kemal Paşa’nın[61] mektubuna cevap olarak Georgy Chicerin “Türk ve Rus halklarını birleştirecek sağlam bir dostluk zemininin kurulmasından mutlu olunacağının” belirtildiği cevabî bir mektup yollamıştır[62]. Bekir Sami Bey’in 30 Ağustos günkü raporunda Georgy Chicerin’le Batumi, Kars ve Ardahan Müslümanları hakkında görüşüldüğü Batumi’yle ilgili Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti Hükûmetiyle mevcut durumda mutabık olduklarını ileride durumun elverişli hale gelmesiyle yeniden değerlendirileceği belirtilmektedir. 2 Eylül günü Yusuf Kemal Bey, Osman Bey’le birlikte Ankara Hükûmetine sevkedilecek yükün teminiyle yola çıkmışlar, diğerleri Moskova’da kalmıştır. Osman Bey de Rostov’da ayrılmış. Tuapse’ye kadar tercüman olarak üst düzey bolşevik Nuri isimli bir Gürcü Yusuf Kemal Bey’e eşlik etmiş[63], deniz yoluyla Anadolu’ya gelinmiştir. Yusuf Kemal Bey’in Trabzon’dan çektiği telgrafa göre; trenle bir milyon altın ruble ve bir vagon mavzer fişeği getirmiştir. Mavzer fişeği ve mitralyöz yüklü sekiz vagon Moskova’da istasyonda hazırdır, Rostov’dan da üçer bin fişekle, altı bin İngiliz tüfeği, yüz mitralyöz ve sekiz yedi buçukluk İngiliz topu derdesti sevk edilmiştir. Sevkiyat işlerini Osman Bey halletmiştir. Altın Ankara Hükûmetine ulaşınca dört milyon altın daha Moskova’dan gönderilecektir. Ayrıca Lev Karahan tarafından İtalya’da Ankara Hükûmeti hesabına bir milyondan üç milyona kadar kredi açılmıştır[64].
Ankara Hükûmeti 20 Eylül’de Ermenilere karşı harekâta başlama emri vermiş, Artvin, Ardahan ve Batumi’yi elinde tutan Gürcü Devleti’ne karşı herhangi bir harekâta girişilmeyeceği hatta Gürcülerin tarafsızlığını sağlamak adına toprak taleplerinin bile karşılanabileceği emirde belirtilmiştir. Buna rağmen kendilerine de saldırıda bulunulabileceğini düşünen Gürcüler Türklerle sınırlarını güçlendirme yoluna gitmişlerdir. Gürcü Hükûmeti birliklerini takviye için Borçka ve Karadeniz arasına 1000 mevcutlu, Kobuleti’ye 1000 mevcutlu, Ardahan’a 1000 mevcutlu, Batumi’ye 800 mevcutlu alaylar yollamış, Artvin’e 300 mevcutlu, Ardanuç’a 250 mevcutlu taburlar sevk etmişlerdir[65]. Daha sonra takviye birliklerine yenileri eklenecektir[66]. Türkler ise kendilerine güveni tesis edebilmek amacıyla Yüzbaşı Talat Bey’i Tbilisi’ye İttihatçı Hilmi Bey’i de Ardahan’daki Gürcü valisiyle görüşmeye göndermişlerdir[67].
Batumi ’deki Gürcü Müslümanların bir kısmı Osmanlı İmparatorluğu’na ve Ankara Hükûmeti’ne yakınlık gösterebilmeyken, “Gürcü Müslümanları Dayanışma Derneği’nin” başkanı Memed Abaşidze Gürcü millî birliğinin yanında durmakta, dolayısıyla Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’ni açıkça destekler bir konumda bulunmaktadır[68]. Derneğin yayın organı Samuslimano Sakartvelo[69] gazetesinin 20 Ekim tarihli nüshasında amacı Gürcü Devleti’nin dikkatini tamamen Batumi’ye çekmek olduğu anlaşılabilecek “Türk ordusunun Batumi’ye doğru yürüyeceğine” dair bir haber yayınlanmıştır[70]. Gürcistan Hariciye Vekili Noe Ramişvili 20 Ekim’de Ankara’ya gönderdiği telgrafla Artvin, Ardahan ve Batumi yönlerine sınır ihlâli yapılmamasını istemiş, Ankara Hükûmeti’yse 21 Ekim’de belirtilen sınırın aşılmayacağını taahhüt etmiştir. İyi niyet göstergesi olarak ise 23 Ekim günü de Miralay Kâzım Bey’i Tbilisi Elçiliği’ne atamış[71], Kâzım Bey 13 Kasım 1920’de Tbilisi’ye ulaşmıştır[72].
Ankara Hükûmeti elçisi Kâzım Bey, Rusya SFSC elçisi Sheinman’la Tbilisi’de 14 Kasım’da görüşmüşler ve soru üzerine Kâzım Bey; “Gürcülerle, Türkler arasında geçici olarak kararlaştırılmış bir demarkasyon hattı olduğunu, Gürcülerin talepleri üzerine bu hattı geçmeyeceklerini, kendisinin Gürcülerle iyi ilişkiler kurmak için Tbilisi’ye gönderildiğini, bunu Anadolu’nun arzu ettiğini, Ankara Hükûmeti’nin Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’yle savaşmak niyetinde olmadığını” ifade etmiştir[73].
Birleşik Krallık; Gürcülerin Türklerle ittifak yapması ve Bolşeviklere karşı bir “Kafkas Konfederasyonu” kurma çabalarına girişmiştir. 20 Kasım’da Gürcistan Hariciye Vekili Noe Ramişvili bunun ilk adımlarını atarak Ankara Hükûmeti’yle görüşme talebinde bulunmuştur. İstanbul Hükûmeti adına Ahmet İzzet Paşa da Bilecik’te Mustafa Kemal Paşa’yla görüşmüştür. Durumdan rahatsız olan Rusya SFSC’ne Ankara Hükûmeti Hariciye Vekâleti konunun asılsız olduğuna dair telgraf yollamış, Kazım Paşa’ya da Gümrü’de bulunan Rusya SFSC elçisi Polikarpe (Budu) Mdivani’ye durumu izah etmesini istemiştir. Doğrudan Georgiy Chicerin’e de Birleşik Krallık’la ilgili yalanlamada bulunarak dostluk antlaşması imzalamak istediklerini bildirmiştir[74].
29 Kasım 1920’de Rusya SFSC Erivan’a girmiş, böylelikle Gürcü devleti için zayıf bir saldırganın yerini güçlü bir işgalci almıştır[75]. Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin Ankara Hükûmeti sınırları harici tamamen Rusya SFSC işgalindeki topraklarla çevrilmiştir.
Gürcü Hariciye Vekili Noe Ramişvili’nin daha önce kendilerine gönderdiği antlaşma teklifini 6 Aralık’ta Ahmet Muhtar Bey Georgiy Chicerin’e bildirmiştir. Aslında vaziyet artık Gürcülerle yapılacak antlaşmaların Türkler için öneminin kalmadığı anlamına gelmektedir. Türk-Ermeni Savaşı’nda Gürcülerin tarafsız kalmaları sağlanmıştır, Rusya SFSC’yle Gürcülerin arası iyi değildir, ayrıca Artvin, Ardahan ve Batumi Gürcülerdedir ve bu vilayetlerdeki valiliklerini güçlendirmeye devam etmektedirler[76].
1920 Aralık ayı ve 1921 Ocak-Şubat ayları, Türk ve Rus heyetlerinin yeni görüşmeleri için hazırlık dönemi olmuştur. 1920 Aralık ayı başlarında İoseb Stalin, yine bir Gürcü olan Grigol (Sergo) Orconikidze’ye yeni bir antlaşma yapmak için hazır olduğunu bildirmiştir, Georgy Chicerin yeni görevlendirilen Ankara sefiri Polikarpe (Budu) Mdivani’den Türklerin antlaşma için düşünceleri hakkında bilgi göndermesini istemiştir[77].
Ankara Hükûmeti’nin Rusya SFSC’ne gönderilecek diplomatik temsilcisi olarak Moskova’ya elçi olarak atadığı Ali Fuat Paşa[78], Rıza Nur Bey ve Yusuf Kemal Bey’den müteşekkil ikinci heyet Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’yle ilişkiler kurulduğundan bu kez ilk heyetin kullanamadığı yoldan hareket etmiş, Ankara’dan, 7 Ocak 1921’de Kars’a ulaşmıştır[79]. Burada Moskova’dan Ankara’ya giden Polikarpe (Budu) Mdivani’yle karşılaşmışlar ve kendisinden antlaşma yapmaya muvaffak olacaklarına dair bilgi almışlar, eğer herhangi güçlüğe uğrarlarsa İoseb Stalin’le görüşme talebinde bulunmalarını İoseb Stalin’in antlaşma yapma fikrinde olduğunu öğrenmişlerdir[80]. 14 Ocak 1921’de Ankara Hükûmeti Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’ni de jure (hukûkî) olarak tanırken, trenle Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’ne giren ve 17 Ocak’ta Tbilisi’ye varan heyet Gürcü devletinin misafiri olarak kabul edilmiş, 18 Ocak’ta Hariciye Vekili Noe Ramişvili’yle 20 Ocakta da Devlet Başkanı Noe Jordania’yla görüşmüşlerdir. Gürcü devlet adamlarının ana konusu “Kafkas Konfederasyonu” olmuştur. Kendilerine Gürcü Hükûmeti’nce bir akşam yemeği de tertip edilmiştir. Yemekte Gürcüler Ruslar aleyhinde konuşmakta ve Türklerle ittifak edilmesi gerektiğini söylemektedirler. Türk heyeti bu konuşmalara cevap vermekten imtina etmiş, yemeğe geç de olsa Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti Dâhiliye Vekili Noe Ramişvili de katılmıştır. 27 Ocak’ta Bakü’ye doğru yola çıkmışlardır[81].
27 Ocak 1921’de İtilaf devletleri Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’ni de jure (hukûkî) olarak tanımışlardır.
Gürcü Elçisi Svimon Mdivani 31 Ocak 1921’de Ankara’da misyonuna başlamış, 8 Şubat’ta itimatnamesini Mustafa Kemal Paşa’ya sunmuştur. Birkaç gün içinde öz kardeşi Polikarpe (Budu) Mdivani de Rusya SFSC elçisi olarak Ankara’daki görevine başlamıştır[82].
11 Şubat 1921’de Şulaveri’de Ermeniler ve sayıları zaten az olan Ruslar Gürcü Devleti’ne karşı ayaklanmışlardır. Rusya SFSC antlaşmalara rağmen tekrar güneyden saldırıya geçmiş, çatışmalar başlamış ve Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti sınırları ihlâl edilmiştir. Grigol (Sergo) Orconikidze’nin komutasındaki Rusya SFSC ordusu kendi ifadelerine göre bu kez de Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nde yaşayan Ermenilerin haklarının korunması için sınır ihlâli yapmıştır[83]. 15 Şubat’ta Bolşevik Azerbaycan üzerinden saldırılar yapılmış, 16 Şubat günü de Rusya SFSC’nin asıl saldırıları başlamıştır[84]. Aynı gün Gürcü Bolşevikler Şulaveri’de Gürcistan Komünist Partisi (Bolşevik) öncülüğünde Gürcistan Revkomi’ye dönüşecek olan Şulaveri Revkomi’yi[85] kurmuştur[86]. Kurulan Gürcü bolşevik yönetimiyle Gürcü topraklarında artık iki Gürcü hükûmeti vardır. Başkomutan İlia Odişelidze komutasındaki Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti ordusu sürekli geri çekilmiş, Şulaveri Revkomi ve Rusya SFSC birlikleri ilerlemiştir.
15 Şubat günü Ankara Hükûmeti 28.01.1920 tarihli beyannamesi Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti Elçiliği’ne ulaşmış beyannamede Kars, Ardahan ve Batumi’de plebisit düzenlenmesiyle ilgili cümleler şaşkınlık yaratmıştır[87].
16 Şubat 1921’de Kâzım Bey, Kâzım Paşa’ya Gürcülerin Türk himayesi kabul edeceklerini ve Rusya SFSC saldırılarının önlenmesini belirttiği bir telgraf yollanmış, Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Reisi Fevzi Paşa’dan da harekâta hazır olunması hususunda emir gelmiştir. Kâzım Paşa hedefin Ardahan ve Artvin olduğunu düşünerek derhal işgalleri için müfrezeler hazırlamaktadır[88].17 Şubat’ta buraların işgali için Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Riyaseti’nden izin istemiş, ertesi gün de Hariciye Vekili Ahmet Muhtar Bey düşündükleri işgaller hakkında Grigory Chicerin’den fikrini sormuştur[89].
Ankara Hükûmeti Heyeti 19 Şubat 1921 günü Moskova’ya ulaşmış, ilk heyetin aksine törenle karşılanmıştır[90]. Aynı gün Rusya SFSC, Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti topraklarında yeni bir saldırı başlatmıştır.
Rusya SFSC’nin Gürcü topraklarını işgale başlaması üzerine Ankara Hükûmeti’nin gündemi de Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin kontrolünde bulunan Batumi, Akhaltsikhe, Artvin ve Ardahan merkezli olmuştur. 21 Şubat 1921 tarihli meclis gizli celsesinde İcra Vekilleri Heyeti Başkanı Fevzi Paşa[91] “Kafkasya’da bir haftadan beri Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcüler arasında muharebe başlamıştır. Vaziyet bizim için gayet mühimdir” demek suretiyle durumun önemine vurgu yapmıştır[92]. Nitekim Rusya SFSC de saldırıları kendisinin yaptığını kabul etmemekte bolşevikleşen Azerbaycan Türkü ve Ermeni devletlerinin Gürcistan’la sorunları olduğunu söylemekte hatta arabuluculuk dahi teklif etmektedir[93]. Ankara Hükûmeti’nin yine 21 Şubat 1921 tarihli meclis gizli celsesinde Ahmet Muhtar Bey; Gürcü Hristiyanların öteden beri Türklere karşı güvensiz olduklarını ve düşmanlık oluşturduklarını, Ermenilere karşı yaptıkları harekâtta seferberlik ilan ederek askeri tehdit oluşturduklarını, Rusya SFSC üzerlerine yönelince Ankara Hükûmeti’ne sefaret heyeti gönderdiklerini, iki ülke arasında sınırın belirlenmesi için, Ruslarla 7 Mayıs 1920’de yaptıkları barış antlaşmasının incelenmesi için yapılan davete gelmediklerini, Batumi’nin kendilerinin olduğuna dair ısrarcı olduklarını ifade etmiştir. Ahmet Muhtar Bey ayrıca; Ankara Hükûmeti’nin Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’ne karşı sulh ya da harp vaziyetinde bulunacağına karar vermesini istemiştir[94].
Rusya SFSC ülkeyi işgale çalışırken 20/21 Şubat gecesi Ankara Hükûmeti ise Hariciye Vekili Ahmet Muhtar Bey aracılığıyla Gürcü elçisi Svimon Mdivani’den Ardahan ve Artvin’i tahliye etmesini talep etmiştir[95].
Ankara Hükûmeti Heyeti Moskova’da 21 Şubat’tan itibaren Georgy Chicerin ve Lev Karahan’la resmî görüşmelere başlamıştır[96]. Fevzi Paşa ise aynı gün Ardahan ve Artvin’in alınması için hazırlıkların 22 Şubat’ta bitmesini, diğer bölgelerin henüz işgal edilmeyeceğini, Batumi’de de plebisit yapacaklarını söylemiştir[97]. Gürcüler işgale izin vermezlerse Akhalkalaki’ye de girme kararı almışlardır[98].
İoseb Stalin ise Ankara Hükûmeti Heyeti’ni 22/23 Şubat gecesi heyeti kabul etmiştir. İttifak kurmayacaklarını, Birleşik Krallık’la ticaret antlaşması yapacaklarını para, her nevi harp malzemesi ve insani yardımda bulunabileceklerini, kardeşlik antlaşması imza edebileceklerini, bunda Birleşik Krallık’la yapacakları ticaret antlaşmasına mani bir husus olmadığını söylemiştir[99]. Aynı gece Georgy Chicerin’le de görüşülmüş ancak İoseb Stalin’le yeniden sağlanan görüşme sayesinde istedikleri yerine getirilmiştir[100].
Ardahan ve Artvin’in boşaltılmasını talebi sonrasında Ankara Hükûmeti’nden alınan birkaç notadan sonra Gürcüler, 23 Şubat günü Ardahan’dan Akhaltsikhe’ye, Artvin’den de Batumi’ye çekilmeye başlamışlardır[101]. Aynı gün bu şehirlerin merkezlerine Türkler girmişlerdir. Yenibahçeli Şükrü Bey[102] kıştan dolayı zor şartlarda Artvin’e gelebildiklerini, piyadenin karda yürümekte zorluk çektiğinden bahsetmektedir. Topları geçirebilmek için civar köylerden yaygılar temin ettiğini söyler. Borçka’ya girdiklerinde Gürcü kuvvetlerinin nizam vaziyetinde kendilerini selâmladığını ve Gürcü kumandandan bölgeyi sulhla teslim aldığını yazar[103]. Gürcü elçisi Svimon Mdivani Ermenice yayın yapan bir gazeteye verdiği mülakatta Ardahan ve Artvin’in işgallerinin geçici olduğunu ifade etmektedir[104]. Nitekim 26 Şubat’ta Gürcistan’ın Ankara Elçiliği’ni ziyaret eden Mustafa Kemal Paşa bölgeye askerlerin usulen sokulduğunu söylemektedir[105].
Ankara Hükûmeti Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti ve Rusya SFSC savaşından yararlanarak verdiği bir ültimatomla Ardahan ve Artvin’i kendisine kazandırma sevincini yaşamaktadır[106].
25 Şubat gecesi Rusya SFSC ordusu başkent Tbilisi’yi ele geçirmiş ve Şulaveri’deki bolşevik Gürcü yönetimi Gürcistan Revkomi Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ni kurmuştur. Ancak Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti Hükûmeti halen Gürcü topraklarındadır ve Başkomutan Giorgi Kvinitadze komutasındaki ordusuyla birlikte Kutaisi’ye doğru çekilmektedir.
27 Şubat günü Tbilisi Konsolosluğu’na atanan Fahrettin Bey Batumi’ye ulaşmış ve Batumi Valisi Mikaberidze’yle görüşmüştür. Fahrettin Bey dostluktan bahsederken Batumi valisi kendilerinin Bolşevik işgalcilerle uğraşırken Türklerin de Ardahan ve Artvin’i işgal ettiklerini söylemiştir[107].
Bolşeviklerin Tbilisi’yi ele geçirmesiyle Kâzım Paşa Batumi’nin de Bolşeviklerin eline düşme tehlikesine karşı Ankara Hükûmeti’nin Batumi’ye girmesine Gürcülerin ses çıkarmayacağını düşünmektedir. Kâzım Paşa aynı zamanda Rusya SFSC ordusunun kumandanı Grigol (Sergo) Orconikidze’ye Batumi’yi Birleşik Krallık ya da Fransa’nın ele geçirmemesi için kendilerinin girme talebini iletmiş ancak sert bir cevap almıştır. Bolşevikler Akhaltsikhe-Batumi yoluna da birlikler sevk etmişlerdir. Gürcü askerleri cephelerde olduğundan Akhaltsikhe’deki Müslüman halkı da silahlandırmışlar ve kendilerini savunmaları yolunu izlemelerini istemişlerdir[108].
Yenibahçeli Şükrü Bey Artvin’e girdiğinde de halkın sevinciyle karşılaşmıştır. Muhtemelen Ermeni bir papazın gümüş tepsi içinde kendisine ikram ettiği tuz ve ekmeği yerken 6 Mart 1921’de saat 18.00’de Artvin’e Türk bayrağı çekilmiştir. Batumi’yi da işgal etmek istediğini ancak bundan men edildiğini belirtir[109]. Batumi’ye doğru ilerleyen Türk birliklerini durdurmak için Georgy Chicerin 9 Mart 1921 akşamı Yusuf Kemal Bey’i telefonla arayarak Ankara’ya ortak bir telgraf çekilmesini istemiş ancak Yusuf Kemal Bey bunu kabul etmemiştir[110].
5 Mart’ta Akhalkalaki’de halkın bolşeviklik ilan etmesi üzerine Gürcü Hükûmeti Akhaltsikhe, Akhalkalaki ve Batumi’ye de Türk birliklerinin geçici sokulmasını istemiştir.
Üzerinde tarih belli olmayan 1921 yılına ait belgede yazılı Gürcü Hükûmeti tarafından Ankara Hükûmeti’ne sunulan teklif mevcuttur. Bu teklife göre:
1) Gürcistan Hükûmeti Ankara Hükûmeti’nden, yerel idarî teşkilatının Gürcistan Hükûmeti’nde kalması şartıyla Batumi bölgesi ile Akhalkalaki ilçesine bir an önce askerî kuvvetlerini sokmasını ister;
2) Gerek olursa, Gürcistan Askerî Kuvvetleri Ankara Hükûmeti Askerî Kuvvetleri’ne yardımda bulunacaktır. Bu durum Gürcistan ve Kafkasya’nın geleceği belirleninceye kadar devam edecektir. Daha sonra ise Ankara ve Gürcistan hükûmetleri Kafkasya devletleriyle milletlerinden oluşan bir konfederasyon devletinin kuruluşu için ortaklaşa çalışacaklardır. Bu prensiplere uygun olan şartlar en yakın zamanda görüşülecektir [111].
8 Mart akşamı Ahmet Muhtar Bey Svimon Mdivani’yle görüşmüş, görüşmede elçiye yukarıdaki cümleleri ifade eden cümleler sarf etmiştir. Aynı zamanda Misak-ı Millî’den ve plebisitten de bahsetmiştir[112].
Kâzım Paşa bu hususta şöyle yazar; “9 Mart’ta Erkân-ı Harbiye Riyasetine gelen pek acele emirde: Ahılkelek[113], Ahisha[114] ve Batum’un[115] serian mümkünse bu akşama kadar işgalini emrediyor. Hariciye vekâletinden gelen şifrede Kafkas Konfederasyonu yapacağımız bildiriliyor! Erkânı Harbiye’nin emrini derhal tebliğ ve Bolşeviklerle müsademeye sebebiyet vermeyerek dostane hareket edilmesini emrettim. Ahisha’ya yakın bir süvari bölüğümüz derhal oradaki yerli milisleri takviye ederek şehri işgal etti. Batum işgalinin kanlı olacağını ve Gürcülerin derhal bolşeviklik ilan ederek aleyhimize döneceklerinden endişe ediyordum. Fakat artık Erkânı Harbiye-i Umumiye’yle münakaşa edecek zaman yoktur. Lazımı gibi vaziyeti bilmeleri lazımdır Anlaşılmayan mesele hala (Kafkas konfederasyonu) hülyasıdır. Bunu kimler yapacak[116]?
Akhaltsikhe 9 Mart’ta işgal edilmiştir[117]. Ayrıca Çorokhi Nehri’ne[118] kadar da asker sokulması kararı alınmıştır[119]. Kâzım Paşa Rusya SFSC’nin Gürcistan işgalini yöneten Anatoli Gekker’e bölgelerdeki Müslümanların Ermenilerden korunması için asker sokulduğunu söyleyecek, telgrafında da birçok kez de iki devletin ve ordunun dostluğundan bahsedecektir[120]. Yine 9 Mart’ta Anatoli Gekker’e “Batumi’yi de işgal edip burayı Gürcülerden arındıracağını, Kızıl Ordu’nun Batumi’ye girmesine lüzum kalmayacağını” bildirmiştir[121].
Tbilisi’nin düşmesi üzerine Kutaisi’ye gelen Gürcü Hükûmeti, bu vilayetin de Gürcü Bolşevikler tarafından ele geçirilmesiyle Batumi’ye çekilmiştir. Hükûmetle birlikte Türk sefiri Kâzım Bey’de Batumi’ye varmıştır[122].
Moskova’da Türk ve Rus heyetleri görüşmelerine devam etmiş ancak 10 Mart’a kadar toprak meselesi tekrar gündeme gelmemiştir[123]. İoseb Stalin ise Ankara Hükûmetiyle oynandığını ve belli ölçüde sağa kaydıklarına dair belirtiler gördüğünü söyleyecek, bir sene kadar sonra Ankara Hükûmetine yardım politikasını bizzat kendisi tartışmaya başlayacaktır[124].
Çorokhi Nehri’ne kadar yürüyen Türk askerlerinden dolayı, 10 Mart günü Gürcistan Hariciye Vekâleti’nden Kâzım Bey’e ulaşan yazıda: “Ekselans, askeri birliklerinizin Batumi bölgesine girdiklerine dair malumat aldık. Temsil ettiğiniz Hükûmetinize Gürcistan Hükûmeti tarafından yapılan teklif size zamanında tebliğ edilmişti. Bu teklif Batumi bölgesiyle Akhalkalaki ve Akhaltsikhe’nin Türk birlikleri tarafından işgalinin, Gürcistan’ın bu bölgeler üzerindeki hükümranlığını ihlal etmeksizin ve Gürcistan Hükûmetinin Bolşeviklerle mücadelesine mani olmaksızın gerçekleştirileceği prensibine dayanmakta idi. Zira bu mücadelenin bitmiş olduğu düşünülemeyeceği gibi, tersine savaşın sonuçlarını tayin edecek daha genel çarpışmalar yaşanacaktır. Dolayısıyla ekselanslarından birliklerinizin işgalinin bu şartların kabulüyle mi yoksa başka sebeplerle mi ilgili olduğunun bildirilmesini rica ederim. Üstün saygılarımın kabulünü istirham ederim ekselans”[125] cümleleri bulunmaktadır. Bunun üzerine Kâzım Bey civar Müslümanlarını da emrine alarak Bolşeviklere karşı Gürcülerle müşterek savaşa girme kararı almıştır. Fakat Kâzım Paşa karşı çıkarak “Bu hareketin oradaki İslamları tümüyle mahveden ve bizi savaşa sürüklemekten başka işe yaramayacağını ve kendisinin Gürcü Hükûmeti nezdinde bir temsilciden başka bir şey olmadığını” ifade eden cevabını vermiştir[126].
Ahmet Muhtar Bey 8/9 Mart’ta Akhalkalaki ve Akhaltsikhe’nin işgali emriyle birlikte Batumi’nin de işgali emrini vermiştir. Kâzım Paşa da Çoruh Müfrezesi’ni kurmuştur. Moskova’dan da haber alamayan Ankara, bir oldubittiden şüphelenerek 10 Mart’ta Batumi’nin işgaline girişmiştir[127]. 11 Mart 1921’de öğle 12’de Çoruh Müfrezesi emrindeki 7. Piyade Alayı’nın 3. Taburu Yüzbaşı Talat Bey’in emrinde Batumi’ye girmiştir[128]. Daha önce yapılan teklif dolayısıyla asker sokulduğu düşüncesiyle Gürcüler tarafından yabancı asker girişine herhangi tepki verilmemiş, aksine halkın alkışlarına sahne olunmuştur. Batumi’de Gürcü ordusundan 10.000, Gürcü ihtiyat birliklerinden de 5.000 mevcut vardır. Giriş yapan Türk askerinin sayısı ise bundan çok azdır[129]. Rıza Nur; “Türkiye ve Rusya arasında hudut çiziliyor. Bu esnada Ruslar Gürcistan’ı işgal ediyorlar Telaşlı bir haber Türkler Batum’a girmişler[130] diye olayı hayretle yazmaktadır. Mustafa Kemal Paşa; “8 Şubat 1921’de Ankara’da itimatnamesini takdim etmiş olan Gürcistan sefiriyle de Türkiye-Gürcistan Muahedesi için müzakereler başlamıştı. Nihayet 23 Şubat 1921’de verdiğimiz katî bir ültimatom üzerine Ardahan, Artvin ve Batum’un tarafımızdan işgaline muvaffak olundu. Batum’un işgali bu tarihten on beş gün sonra vâkı olmuştur. İşbu yerlerde, Türkiye’ye ilhakını sabırsızlıkla bekleyen halkın alkışları içinde işgal keyfiyeti vâkı oldu”[131] der. Türk tarafı Ruslarla görüşme öncesi verdiği nota üzerine Batumi mıntıkasına giriş yapmıştır[132].
Gürcü Devleti’nin rejiminin değiştirilmesi için ülkeyi işgale girişmiş Rusya SFSC’nin Türk heyetiyle de Moskova’da antlaşma görüşmelerinin sonlarında bulunduğu günlerde Ankara Hükûmeti askerlerinin Batumi’ye girişi beklenmedik bir olaydır. Rıza Nur’a Türk Heyeti; Ankara’ya şifre yazacak, Batumi’den çıkılmadığı takdirde Rusların cebren gireceklerini, antlaşma ve yardım meselesinin gerçekleşmeyeceğini söyleyecek, yazıyı yollayacak, Ankara’dan cevap alınamayacaktır. Yine Rıza Nur’un yazdıklarına göre; “Batum’a girildiğinden dolayı Ankara’nın bayraklarla donatıldığı haberi de Moskova’ya ulaşıyor[133], Ankara’da Batum’un zaptı şerefine şenlik yapılıyor[134]. Elbette Ruslar da buna karşı tepki veriyorlardı. Rıza Nur; Batumi’nin Ruslar tarafından kesinlikle terkedilmeyeceğinin düşünmektedir. Türk tarafının şehri elde tutmak için elli bin kişilik bir orduyu daima bölgede tutması gerektiği ifade etmekte, şehri elde tutmak için savaş yapılması gerektiğini ve bunun da antlaşmayı mahvedeceğini söylemektedir. Artvin ve Ardahan’ın Türklere kalmasının kâfi olduğundan bahsederek, Batumi’den çıkılmazsa Rusların burayı mutlaka alacağını ve durumun diğer şehirlerin de işgallerine yol açacağını düşünmektedir[135]. Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti işgali protesto etmiş, Rusya SFSC de Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Hükûmetine yapılacak herhangi düşmanca hareketin kendilerine yapılmış sayılacağını ifade etmiştir[136].
Ekvtime Takaişvili ve İoseb Eligulaşvili sayesinde toplanan Gürcü Hazinesi’nin büyük bölümü, 11 Mart'ta Batumi limanından ülke dışına çıkarılmıştır.
13 Mart 1921’de Ankara Hükûmeti özetle; “Ruslara savunma harici kesinlikle silah sıkılmayacağı, Batumi, Akhaltsikhe ve Akhalkalaki’nin Mütareke imzasından sonra İtilaf devletleri tarafından Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’ne teslim edildiği, buralarda hukûkî haklarının olduğu, Batumi’deki Gürcü Hükûmeti’nin mesela Ozurgeti gibi bir mevkiye çekilip faaliyetlerine devam etmesi, Gürcülerin Türklerin asker soktukları yerlerdeki askerlerinin silah bırakması, Kızıl Ordu’nun Batumi’ye girmek istemesi halinde Türklerin hukûkî haklarından dolayı girmemelerinin talep edilmesi, küçük bir Rus müfrezesi gelirse misafir kabul edilmesi, büyük bir kuvvet zorla girse bile ateş açılmaması ve Ankara’ya haber verilmesi” kararlarını almıştır. Aynı gün Tbilisi Elçisi Kâzım Bey Batumi mutasarrıfı olarak görevlendirilmiştir. Teklifte sivil idarenin Gürcülerde kalacağı yer almışken bu kararla Türklere geçmiştir[137]. Kâzım Paşa da Gürcü Hükûmeti ve Batumi’de bulunan İtilaf devletleri sefaretlerinin Batumi vilayeti dışında istedikleri yere gidebileceklerini belirtmiş ancak, ele geçirilecek silah ve mühimmatın Batumi’nin kendilerinde kalamayacağı düşüncesiyle 1878 yılı sınırı gerisine nakledilmesini emretmiştir[138].
14 Mart’ta Akhalkalaki’ye Türk birlikleri girmiş, Anatoli Gekker Kâzım Paşa’ya Moskova’da devam eden görüşmelerde Akhalkalaki, Akhaltsikhe ve Batumi’nin Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne bırakıldığı ve terk etmelerini bildiren bir telgraf göndermiştir ancak, 17 Mart’ta Kâzım Paşa Kâzım Bey’e Batumi’den çıkmamalarını bildirecektir[139].
16 Mart’ta Batumi’den Kâzım Bey Milli Demokratların Sosyal Demokratlar yerine hükûmeti devralacaklarını ve Türkiye himayesini talep edeceklerini yazmaktadır[140]. Gürcü Hükûmeti; Sosyal Demokrat İşçi Partisi, Müstakil Sosyal Demokrat Parti, Millî Demokrat Parti, Sosyalist Federalistler Partisi olmak üzere üç büyük parti ve Sosyalist Devrimciler Partisi üyelerinden oluşmuştur. Bu haliyle bir koalisyon hükûmetidir. Mecliste Toprak Sahipleri Millî Partisi ve bağımsız mebuslar olduğu gibi etnik azınlık partisi Ermeni Taşnaksütyun da temsil edilmektedir[141].
Moskova görüşmeleri 12, 14 ve 16 Mart’ta devam ederek nihayete ermiş[142] Moskova Antlaşması Türk ve Rus heyetlerince imzalanmış ve taraf hükûmetlerin onayına gönderilmiştir. 14 Mart tarihli oturumda 1. maddede; “sınır olarak Sarp Köyü-Meta Dağı’ndan (Hedis) geçen hat – Şavşat Dağı sularının bölündüğü çizgi – Kani Dağı – Ardahan ve Kars Sancaklarının kuzey yönetim sınırları – Karasu nehir ağzına dek Arpaçay talvegi ve Aras talvegi” tespit edilmiştir. 2. maddede “Batumi’nin bolşevikleşen Gürcistan’a bırakıldığı, ancak otonomi oluşturulması, halka kültürel ve dini haklar verilmesi ve Ankara Hükûmeti’nin[143] Batumi limanlarını gümrüksüz, harçsız ve vergisiz olarak kullanması” vurgulanmaktadır[144].
Batumi 16 Mart 1921’de Ankara Hükûmeti ve Rusya SFSC arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla sovyetleşen Gürcistan’a kaldığı gibi, sovyetleşen Gürcistan Tao-Klarceti ve Çaneti’den vaz geçmiş, sınır Sarpi Deresi’ne çekilmiştir[145]. Böylelikle Gürcü Devleti’nin elinde tutmaya çalıştığı toprakların bir kısmı bolşevik Gürcü ve Ruslar tarafından terkedilmiş, Bolşevikler Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin daha önce hak iddia ettiği fakat hâkimiyet kuramadığı veya kısa süre önce terk ettiği toprakları mevzu etmemişler, son ana kadar tutabildikleri toprakları işgalle yetinmişlerdir. I. Meclis Başkanı Mustafa Kemal Paşa Moskova Antlaşması gereğince Batumi’nin tahliye edildiğini fakat Artvin ve Ardahan’ın kendilerinde kaldığını yazmıştır[146]. Ancak antlaşmaya rağmen Ankara Hükûmeti görevlileri ve askerleri bir süre daha sorunlu bir şekilde Batumi’de kalacaktır.
Antlaşmayı Ankara Hükûmeti tarafından Ali Fuat Paşa, Rıza Nur ve Yusuf Kemal beyler, Rusya SFSC tarafından ise Dışişleri Halk Komiseri Georgy Chicerin ve Merkez Komitesi üyesi Celalettin Korkmazov imzalamışlardır[147].
17 Mart günü Gürcü Hükûmeti tarafından Batumi’nin boşaltılmayacağı ve buraya yerleşileceği bildirilmiş, Batumi’de kuvvetler daha da güçlendirilmeye çalışılmıştır. Gürcistan Revkomi birlikleri ve Rusya SFSC ordusu Batumi’nin yakınlarında bulunmaktadırlar. Şehirde Ankara Hükûmeti yetkilileri ve birlikleri de vardır.
Aynı gün; Lord Curzon, Gürcistan’da bulunan Birleşik Krallık temsilcisi Albay Stokes’e bir telgraf göndermiştir. Burada; Hariciye Vekili Bekir Sami Bey’in Bolşevikler karşısında bir Kafkasya Konfederasyonu’ndan yana olduğunu ve Türklerin Batumi’yi geçici olarak işgal ettiklerini açıkladıklarını belirtmiştir[148]
General Giorgi Kvinitadze Türklerden önce Batumi tabyalarının ve müstahkem mevkilerinin tutulması emrini vermiş, ancak Çoruh Müfrezesi Kumandanı Ali Rıza Bey sabah saat 09’da buraları işgale başlamıştır. 7. Alay taburları şehrin güneydoğusundaki tabyalardan itibaren yer tutmuş, 11. Alay taburları diğer kısma girmiş, Gürcüler tahliyeye ilişkin bir emir almadıklarını söyleseler de çıkmışlardır. Önemli müstahkemler ve tabyalar Türklerin elindedir. Gürcüler çekilmişlerdir[149].
Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti Hariciye Vekili Evgeni Gegeçkori’ye Kâzım Bey’den Batumi’de Türk idaresi kurmak istediğine dair bir beyanname ulaşmıştır. Evgeni Gegeçkori’yse bunu reddetmiştir[150].
Karadeniz sahillerinde dar bir şeridi hâlen elinde tutmaya muvaffak olan Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti, Gürcistan Revkomi ve Rusya SFSC’yle Kutaisi’ye 30 km kadar mesafedeki Samtredia’da müzakereler yapmaktadır. Grigol Lortkipanidze, Aleksandre Dgebuadze, General Gedevanov, Şaraşidze, Mamia Orakhelaşvili, Şalva Eliava, Davit Ğambaşidze Abel Enukidze, Aleksandre Svanidze görüşmelerde bulunmaktadırlar[151]. Gürcü Hükûmeti, Gürcü Bolşevikler ve Rusya SFSC arasında savaşın sona erdirilmesine dair yapılan müzakereler sonuç verecektir[152]. Burada Bolşevikler Gürcülerden Akhalkalaki ve Akhaltsikhe gibi Batumi’nin de Moskova’daki antlaşmayla Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne bırakıldığını dolayısıyla Türklerin çıkarılması gerektiğini ve kendilerine bırakılmasını istemektedir. Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti temsilcisi Grigol Lortkipanidze ve Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti temsilcisi Mamia Orakhelaşvili anlaşmışlardır[153].
General Giorgi Mazniaşvili; “Albay Gurgenidze’nin Kutaisi’den kendisinin yanına geldiğini ve Bolşeviklerle görüşme için Kutaisi’de bulunan Devlet Başkanı Yardımcısı Grigol Lortkipanidze’nin yazısını getirdiğini belirtmektedir. Grigol Lortkipanidze yazısında Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti Hükûmeti ve Bolşevikler arasında antlaşma yapıldığını, Sacavakho Köprüsü yakınlarında boş bir tren bulunduğunu ve bu trenin Bolşeviklerin Batumi’ye götürülmesi için bekletildiğini ifade etmektedir. Albay Gurgenidze’yle birlikte istasyona Rusya SFSC delegasyonu da gelmiştir. İçlerinden birisi General Giorgi Mazniaşvili’den elinde acil ve çok önemli evraklar olduğundan kendisini bir an önce Batumi’ye Gürcü Hükûmeti’nin yanına yollamasını istemiştir. Delegasyon General Giorgi Mazniaşvili tarafından kurmay subay Tulaşvili refakatinde Batumi’ye yollanmıştır. General; öğleden sonra 4’te Batumi’yle telgraf haberleşmesi imkânlarının koptuğunu, cevap alınamadığını, akşam 6’da Batumi’den cihaza çağrıldığını, cihazın yanına vardığında subayların Batumi’den gelecek haberlerden endişeli olduklarını gördüğünü nitekim iki gün önce Başkomutan Giorgi Kvinitadze’den emir geldiğini, emirde Hükûmet’le ülke dışına çıkmak isteyen subayların listesinin ivedi istendiğini ancak ikinci gün bu emrin iptal edildiğini, subayların götürülmeyeceğinin bildirildiğini, tasfiye tazminatı verileceğini ve hükûmetin ne zaman ve nereye gittiği hususunda merkezlerine bilgi verilmediğinden[154]” bahseder.
Yine General Giorgi Mazniaşvili şöyle yazmaktadır: “Yarbay Rostom Muskhelişvili telgrafla bana bilgi veriyordu: “Sayın Generalim, General Zakariadze’nin isteği ve bilgisi üzerine sizinle irtibat kuruyorum. Hükûmetle birlikte gitmeye kesin karar verdiyseniz, acilen (Batumi’ye) gelin”. Ben: “Vaziyet bu kadar kötü mü?” Yarbay Rostom Muskhelişvili: “Hayır kötü değil”, Ben: Gelemem, çünkü yerime bırakabileceğim bir yardımcım yok. Başkomutan neden hiçbir hususta bilgi vermiyor? Emir gelmediği halde cepheyi terk etmem mümkün değil. Hükûmetin ülkeden ayrılacağı bilgisi gerçekten doğru mu? Eğer doğruysa ne zaman gidiyor? Yarbay Rostom Muskhelişvili: Hiçbir bilgim yok. Gidiş de henüz belirgin değil. Burada bir karmaşa var. Yerinize birini bırakıp yalnız da olsa buraya gelmenizi herkes istiyor. Fakat siz bilirsiniz… Buradan sonra telgraf görüşmesi kesilmiştir. Bu dakikadan sonra telgrafla olmadığı gibi telefonla da Batumi’yle bağlantı kuramadım. Artık Batumi’den iyi haberler alamayacağıma inanmaya başlamıştım. Akşam 8’de elli mevcutlu ve iki makineli tüfekli Kakheti Partizan Birliği’yle Batumi’ye doğru yola çıktım”… “Batumi’den tüfek ve makineli tüfek sesleri duyuyordum. Ne olduğunu bilmiyor ve şehre girdiğimizde karşılaşabileceğimiz saldırılardan endişe ediyordum. Fakat ordudaki irtibat kopukluğunu ancak şehre gidip Başkomutandan öğrenebilirdim. Batumi’ye benim trenim koruma birliğiyle geliyordu…“Kaptan Alpesa Goguadze’nin dediğine göre Batumi istasyonunda Makhincauri’den dönmüş ve kendisi için koruma sağlanmış bir tren bekliyordu. Ben ve Goguadze peşinen konuştuk. Trenle Batumi merkez istasyonuna vardığımda koruma birliğini taşıyan tren giriş yerinde tedbir alacaktı[155]”.
Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti Ankara sefareti de gün boyu Gürcistan’dan haber almaya çalışmış ancak muvaffak olamamıştır[156].
Kurucu Meclis 17 Mart'ta oybirliğiyle Devlet Başkanı Noe Jordania liderliğindeki Gürcü Hükûmeti’nin yurtdışında faaliyet göstermeye devam etmesi gerektiğine karar vermiştir. Bunun üzerine saat 22.00’de Ankara Hükûmeti birlikleri Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti askerlerinin elinde bulunan Batumi Posta-Telgraf Ofisi’ni, 22.30’da Batumi Polis Merkezi ve Bölge Polis İdarelerini ele geçirmiştir. Batumi’ye Gürcü Hükûmetiyle birlikte gelmiş bulunan Kâzım Bey; saat 24.00’da Batumi’yi Ankara Hükûmeti’yle birleştirdiği ve kendisini vali ilan ettiğine dair bir beyanname yayınlamıştır. Beyannamede; Türklerden başka kimsenin silah taşıyamayacağını, sükûneti bozanların derhal mahkeme edileceklerini de bildirmektedir[157]. Kâzım Paşa da; 17/18 Mart gecesi Kâzım Bey’in Batumi’de Türk Hükûmeti tesis ettiğini yazmaktadır[158].
Batumi Hapishanesi’ndeki Bolşevikler serbest bırakılmış, bunlar da Sergo Kavtaradze başkanlığında Batumi Revkomi[159] teşkilatını tesis etmişler ve yönetimi almışlardır[160]. Fakat bulundukları ortam içerisinde yapmaları gereken işler konusunda tereddütler yaşamaktadırlar[161]. Gece Kâzım Bey’in vilayet konağı ilan ettiği binaya saldırılar düzenlenmiştir[162]. Batumi Revkomi Teşkilatı’nın Ankara Hükûmeti diplomatik temsilcisi Kâzım Bey’e yazısında Ankara Hükûmeti askerlerinin Batumi Revkomi Teşkilatı devriyelerine ateş açtıklarını ve devriyelerinden yaşamlarını yitiren ve yaralılar olduğunu bildirmiş, nöbet ve devriyelerin kaldırılmasını istemiştir[163]. Kâzım Paşa ise: “17/18 Mart’ta sefarethane muhasara ve müsademeye kalkılıyor bir zabit şehit oluyor Kıtalar tabyaları işgal ediyor[164]” diye yazar. Bu arada Grigol (Sergo) Orconikidze de 18. Kafkas Süvari Fırkası Kumandanı Dimitriy Jloba’ya Batumi’ye ilerlemesini emretmiştir.
General Giorgi Mazniaşvili Batumi’dedir ve 17/18 Mart gecesiyle ifadeleri şu şekildedir: “Merkez istasyonuna geldiğimde gecenin biriydi ve orada sükûnet vardı. İstasyon yetkililerinden petrol istasyonunun demir yolunu bana açmalarını istedim. Hükûmet yetkilileri ve başkomutanın trenlerinin orada olduğunu biliyordum. Uzun süre bekledim. Lokomotifi söktüler ancak diğer trenin girişine izin vermiyorlardı. Kötü bir vaziyetteydim. Sonunda biri geldi ve beni Batumi İstasyonu’nda telefona beklediklerini söyledi. Batumi Petrol İstasyonu’nda rayların Hükûmetin vagonlarıyla dolu olduğunu ve girilemediğini, istasyon şefinin vaziyetle ilgili bilgi vermek üzere aradığını düşündüm. Telefonu aldığımda kiminle konuştuğumu sordum. Sizinle istasyondan Tengiz Jğenti konuşuyor, Batumi Revkomi üyesi cevabını aldım[165]”. General Giorgi Mazniaşvili şaşırmıştır. İfadelerinde geçtiği şekliyle; Batumi Revkomi de nereden çıkmıştır? Başkomutanlıktan ya da Hükûmetten birisiyle görüşmek istemektedir. Bunun üzerine; “sayın general vaziyeti size açıklayayım, hükûmetiniz gemilerle ülkeyi terk etti. Terk ederlerken de bizlerin, yâni Bolşeviklerin hapishaneden çıkmamızı sağladılar ve geçici bir hükûmet kurmamızı istediler. Bu geçici hükûmetin ismi Revkomi’dir” cevabını almıştır. Kendisine inanmadığını ve derhal Başkomutan Giorgi Kvinitadze’yle konuşmak istediğini söylemiş. Başkomutan Giorgi Kvinitadze’nin de Hükûmet’le birlikte ayrıldığı cevabını almıştır. Buna da inanmıyorsanız şu an yanımda bulunan bazı generalleriniz var onlarla görüşün denmiştir. Bunun üzerine General Varden Tzulukidze’yi istemiş, generalle görüşmüş ve bilgilerin doğruluğunu teyit etmiştir. Hükûmetin ne tür direktifler bıraktığını, Başkomutan Giorgi Kvinitadze’nin yerine kimi bıraktığını sormuş, bunlar karşılığında ne emir ne de kimse sadece biz varız cevabını almıştır. Acilen istasyona gelmesi istenmiştir. İki üç generalle daha konuşmuş, hepsini üzüntülü seslerinden tanmış ve ikna olmuştur. Tengiz Jğenti’yle yeniden konuşmuş. Ancak lokomotifinin alındığını ve gelmesinin mümkün olmadığını söylemiş fakat gecikmeden gelmesinin beklendiği bildirilmiştir. Bir süre daha istasyonda kalmış ve Tengiz Jğenti bizzat gelip kendisini alıp odasına götürmüştür. Batumi Revkomi’nin başka üyeleri de odadadır fakat Batumi Revkomi başkanı Sergo Kavtaradze istasyonda yoktur. Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti ordusunun 20 kadar general ve subayı hazırdadır. General Giorgi Mazniaşvili; “Tengiz Jğenti, Karpe Modebadze, Uruşadze ve Dadiani’yi tanıdım. Tengiz Jğenti telefonla konuştuklarımızı tekrarlayarak ülkeyi terk eden Hükûmetin izniyle birkaç gün önce Ankara Hükûmeti ordusu Batumi’ye girmiştir ve Kâzım Bey kendisini Batumi bölgesi genel valisi ilan etmiştir cümlesini eklemiştir. Şehirde duyulan silah sesleri Gürcü ordusu ve Ankara Hükûmeti askerleri arasındaki çarpışmalara aittir. Batumi Revkomi de Batumi’den Türklerin çıkarılması için çatışmadadır. Benim Gürcü ordusunun başkomutanlığına geçmemle ve oradaki generallerle bunu gerçekleştirmek istemektedirler. Türklerin şehri ele geçirmeleri halinde daha sonra buradan çıkarmak için büyük bir savaş yapılması gerektiğini düşündüm. Bunu küçük Gürcistan başaramazdı” şeklinde yazmaktadır[166].
General Giorgi Mazniaşvili Tengiz Jğenti ve diğer kişilere: “Gürcü ordusu politik hususlara hiçbir zaman dâhil olmamıştır, sadece vatan hizmetinde bulunmuştur. Eğer yeni Gürcü Hükûmeti tarafından sakıncalı addedilmeyeceksek vatan hizmeti için Menşeviklerin bizlere vermiş oldukları görevleri verdikleri taktirde, erden generale kadar önceki hizmetlerimizden dolayı herhangi kovuşturmaya uğramayacağımız teminatıyla ben Ankara Hükûmeti’ne[167] karşı vatan hizmetine devama talibim sabahtan itibaren orduyu toparlamaya başlarım” demiştir. Oradaki herkes sözlerini onaylamış, Tengiz Jğenti Revkomi adına hiçbir askerin Menşevik döneminde yaptıklarından sorumlu tutulmayacağını bildirmiştir. Yeni Hükûmet yetkilileri: “Yoldaşlar biz Bolşevikler Gürcistan’ı ve ordusunu Menşeviklerden daha fazla sevdiğimizi tasdik ederiz” manifestosunu beyan etmiştir[168].
General Giorgi Mazniaşvili telgrafla Sacavakho Cephesi’ndeki Albay Bagania’ya, Lançkhuti’den yardımcısı General Sumbataşvili’nin boş trenleri Sacavakho Köprüsü’ne kadar göndertip askerlerin Batumi’ye getirilmesini emretmiştir. General Giorgi Mazniaşvili şöyle devam eder: “Daha sonra General Varden Tzulukidze ve Artmeladze’yle konuştum. Şehri ikiye ayırarak bu generallere paylaştırdım. Bartskhana ve Kakhaberi merkezleri General Varden Tzulukidze’ye Stepanovka ve Anaria merkezleri General Artmeladze’ye verilmiştir. Tengiz Jğenti’yle beraber sabaha karşı 4’te otomobille Batumi Revkomi Başkanı Sergo Kavtaradze’nin yanına gittik. Bildiriyi imzalayacak, artık Gürcistan Kızıl Ordusu’nun bir generali olduğumu ve Batumi bölgesi genel valisi olduğumu onaylayacaktı[169]. Sabaha karşı 6’da sistem oturmuştu. Kâzım Bey’e ültimatom yolladım. Bir saat içerisinde önceki gün el koyduğu Batumi Posta-Telgraf Ofisi’ni boşaltmalı ve birliklerini Batumi’den tamamen çıkarmalıydı. Batumi Radyo İstasyonu, Bartskhana Limanı ve Batumi Polis Merkezi Binası öncelikli olarak terk edilmeliydi. Aksi halde askeri operasyon düzenleyecektik. Bu ültimatoma karşı Kâzım Bey’den cevap alınmadı. Bir saat sonra Bartskhana Limanı Bölgesi’ndeki kışlalara askeri operasyona başladım. Batumi Revkomi üyeleri Türklerin Batumi’yi çatışmadan terk etmeleri için çaba gösteriyorlar, Kâzım Bey’le görüşüyorlardı. Kâzım Bey; bir taraftan razı olduğunu söylerken, diğer taraftan daha büyük kuvvetlerin gelmesini bekliyor ve bizi oyalıyordu[170]. Sabaha karşı Gürcü ordusuyla Türk ordusu arasında çatışmalar başlamıştır[171]. Türk kuvvetleri Gürcü ordusu ve Batumi Revkomi birliklerinin saldırılarına maruz kalmaktadır[172]. Batumi Revkomi Ankara Hükûmeti Temsilciliğine yazısında; “kimden saldırı gelirse gelsin yapılacak saldırının Sovyet Gürcistan’a ve müttefiklerine yapılmış olduğunun kabul edileceğini” belirtmiştir. Kâzım Bey ise Batumi Revkomi’nin yazılarını cevapsız bırakmış, Rusya SFSC Hükûmeti temsilcisi Aron Sheiman’la irtibat kurmaya çalışmıştır. Batumi şehri adına imzalanan yazısında; “Batumi bölgesinin Ankara Hükûmeti’yle birleştiği ve sivil iktidar tarafından temsil edildiğinin altını çizmiş, Batumi’de Revkomi gibi bir teşkilata yer olmadığı ve kendilerine Revkomi’den gelen yazıların cevapsız bırakıldığını” söylemektedir[173]. Nitekim Kâzım Paşa daha önce Kâzım Bey’den Batumi’de Revkomi’nin kurulmasının kesinlikle engellenmesini istemiştir. Bu gerçekleşmeyince telaşa düşülmüştür[174]. 18 Mart günü artık Rusya SFSC ordusu Batumi’ye girmiş bulunmaktadır. Kızıl Ordu ve Batumi Revkomi Türk tarafına anlaşma teklifinde bulunmuşlardır. Kâzım Bey ise Batumi’nin Türk toprağı olduğunu ifade ederek Batumi Revkomi’yi tanımadığını beyan etmiş, Kızıl Ordu’yu ise dost ve misafir olarak gördüğünü söylemiştir. Batumi Revkomi yetkilileri de Moskova’da yapılan antlaşmayla Batumi’nin Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne bırakıldığını, tanınmamalarının Türkler için iyi olmayacağını söylemişlerdir[175]. Kızıl Ordu alay komutanıysa Moskova’nın karar ve mütalaası alınıncaya kadar birbirlerinin tanınması gerektiği, kendilerinin bunda aracı olabileceklerini söylemiştir[176]. Kâzım Bey ise Kuybişev’e, Jloba’nın görev verilen Türk subayını yerine göndermediğini, Kobuleti ana yolundaki birliklerinin silahlarının alınarak merkez kumandanına gönderildiklerini belirtilmiştir[177].
General Giorgi Mazniaşvili hatıratında şöyle yazar: “Öğleden sonra saat 4’te Bartskhana ve Kakhaberi’de tüfek ve makineli tüfek sesleri gelmeye devam ediyordu. Askerlerimiz Petrol İstasyonu’ndan Yük İstasyonu’na kadar olan bölgede pozisyon almışlar ve Ankara Hükûmeti askerlerine silah bıraktırmayı amaç edinmişlerdi[178]. Çakvi tarafında askerlerle dolu bir tren göründü Ankara Hükûmeti askerleri bunların kendileriyle savaşmaya gelen Gürcü askerleri olduklarını düşündüler. Limandan çıkıp karşılarına geçerek treni durdurdular ve silahlarını almaya çalıştılar. Aslında bunlar Rusya SFSC ordusunun ilk kademesiydi. Sacavakho İstasyonu’ndan geliyorlardı. Bu arada askerlerimiz limana girdiler. İstasyonun arkasında süvariler vardı. Cesur Albay Pridon Tzulukidze birliğiyle liman bölgesini karadan kuşatmaya almıştı. Tzulukidze’nin liderliğinde açık kapılardan limana girilmişti. Kapıları treni durdurmak için çıkarken açmışlar, ancak kapatmayı unutmuşlardı. Yarım saatte Bartskhana Limanı’ndaki garnizon tamamen ele geçirilmiş oldu. Bir kısım asker çatışmalarda yaşamını yitirdi. 218 asker esir alınarak başlarının üzerine ellerini koymuş şekilde bana gönderildi. Tren kurtarıldı ve askerler, silah ve mühimmat bize ulaştı. Tengiz Jğenti treni karşılamaya gitti. Askerler boşaltılmış bulunan Batumi Kız Lisesi’ne yerleştirildi[179]. Bartskhana Limanı’nın alınmasından sonra süvari birliklerini şehirde tutmak mümkün olmadı nitekim atların yiyecek sorunları vardı. Bu sebepten akşamüstü Kobuleti’ye gönderildiler. Gece sükûnet içinde geçiyordu. Gece saat 9’da General Varden Tzulukidze’nin merkezindeydim. Casus birliklerimiz bir kazak atlı getirdiler. Kazak, Gürcü birliklerinin kumandanını aradığını Açaristzkali’den 18. Kafkas Süvari Fırkası Kumandanı Yoldaş Dimitri Jloba[180] tarafından gönderildiğini Gürcüler ve Sovyetler arasında anlaşma sağlandığını bildiğini ve irtibat kurmak istediğini söyledi. Yazılı herhangi belgesi yoktu. Kazak’a Açaristzkali’ye nereden geldiklerini sordum. Akhaltsikhe’den Goderdzi Geçidi’nden bu gün Açaristzkali’ye geldiklerini söyledi”[181].
Aynı gün saat 11.00’da Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti Ankara elçisi Svimon Mdivani’yi Maliye Bakanı Ahmet Ferit Bey[182] ziyarete gelmiştir. Dimitri Şalikaşvili; “Ahmet Ferit Bey’in, Gürcü kuvvetlerinin Bolşeviklere karşı çok iyi savunma yaptığına dair haber aldıklarını buna rağmen Gürcü Hükûmetinin İstanbul’a geçme niyetinde olduğundan bahsettiğini söylemiştir. Fakat Gürcülere Bolşeviklerin Tbilisi’yi ele geçirdiği ve Lev Trotsky’nin Vladikavkaz’da yaralandığı haberi de ulaşmıştır. Ayrıca Osman Nuri Bey aracılığıyla Gürcistan için artık Kâzım Bey’in konumunun güçlü olmadığı, Kâzım Paşa’nın Gürcistan için önemli bir figür haline geldiği bilgisi edinilmiştir”[183]. Görüldüğü üzere bilgiler hayli geç ulaşmaktadır ve Ankara Hükûmeti’nin Tbilisi elçisi Kâzım Bey; “Batumi’nin Ankara Hükûmetine ilhakı ve kendisinin Batumi valisi olduğuna ilişkin bir beyanname yayınlamış durumdadır”[184]. Yine Osman Nuri Bey; “Türklerin Moskova’da görüşmeleri sürdürdüğünü ve Moskova’dan bir telgraf aldıklarını ancak bu telgraftan bir şey anlamadıklarını” söylemektedir. Dimitri Şalikaşvili Rusya SFSC Elçisi Polikarpe (Budu) Mdivani’nin de Moskova’dan gelen telgrafı okuyamadığından bahsetmektedir. Svimon Mdivani Batumi’ye taşınan Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti Hariciye Vekâleti’ne gönderdiği telgrafın akıbetini merak etmektedir. Telgrafta Khoni’ye birisinin gönderilmesini, bu kişinin de elçilikle irtibat kurmasını istemektedir. Svimon Mdivani Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti Fransa Elçisi Akaki Çkhenkeli’ye de telgraf göndermek istemektedir. Avrupa’ya telgraf göndermek yasak olduğundan Dimitri Şalikaşvili Ahmet Muhtar Bey’e gitmiştir. Ahmet Muhtar Bey telgrafı almış ve İstanbul’un Birleşik Krallık’ın elinde bulunduğundan Avrupa’ya telgraf göndermenin zor olduğunu ve ertesi gün bizzat kendisinin göndereceğini söyleyerek metni almıştır[185].
Moskova’da yapılan antlaşmanın haberi 18 Mart 1921 günü Ankara’ya ulaşmıştır[186] ve yine 18 Mart 1921 günü “Maria” adlı gemide beklemekte olan Gürcü Hükûmeti kabinesinin bir kısmı Batumi’den ayrılmıştır[187].
Bartskhana ve Kakhaberi ilçelerinde saat 16.00’ya kadar tüfek ve makineli tüfek sesleri dinmemiştir. Gürcü ordusu Petrol İstasyonu ve Yük İstasyonu arasında pozisyon almıştır amaçları Ankara Hükûmeti birliklerine zorla da olsa silah bıraktırmaktır[188]. Gürcistan Revkomi birlikleri ve Rusya SFSC ordusu da Batumi’ye yaklaşmaktadır. Bunlar da Türklerle çatışmaya girip kayıp verdirmişlerdir[189]. General Giorgi Mazniaşvili: “Ankara Hükûmeti birlikleri gün boyunca Kakhaberi Limanı’na toplanıyorlardı. Burayı bu gece almalıydık. Ancak askerlerimizin pozisyonunu bozamazdık. General Varden Tzulukidze’yle Yoldaş Dimitri Jloba’nın birliğini harekete geçirmek ve birliği oraya yollamak hususunda anlaştık”[190] demektedir. Nitekim Dimitriy Jloba’nın birliği Stepanovka ve Anaria limanlarında konuşlandırılacaktır. Buralardaki garnizonlar da Kakhaberi Limanı’na gönderilebilecektir. Dimitriy Jloba’ya otomobil yollanmış ve beklendiğini söylenmiştir. Dimitriy Jloba da iki saat sonra Kazak, bir memur ve birliğinin amiriyle birlikte General Giorgi Mazniaşvili’nin yanına gelmiştir. Rovkomi başkanına gidilmiş, Dimitriy Jloba’nın birliğinin henüz şehre sokulmaması gerektiği Stepanovka ve Anaria limanlarında konuşlanmalarının uygun olduğu ve buradaki garnizonların bu şekilde çıkarılabileceği görüşülmüştür. Jloba görüşmenin ardından süvari birliklerini getirmek için Açaristzkali’ye gitmiştir. Dimitriy Jloba yola çıktıktan sonra Giorgi Mazniaşvili Stepanovka ve Anaria limanlarındaki garnizon komutanlarına acilen yerlerinden çıkarak şehri kat edip Kakhaberi Limanı’na buradaki garnizonu güçlendirmeleri için gitmelerini emretmiştir[191]. Giorgi Mazniaşvili de: “Ankara Hükûmeti birliklerinin yaralı askerleri de Batumi’den Açara’ya doğru yürümektedir[192]” demektedir. Ancak Kâzım Bey; “18/19 Mart tarihlerinde Moskova ve Ankara dostluğundan bahsederek, ateşkes istediklerini, bu ateşkesten yararlanan Türk birliklerinin etrafını kuşatmış Gürcü birliklerinin yoğun top atışlarına devam ettiklerini” söylemektedir[193]. Ayrıca yine aynı akşam Kâzım Bey Ankara Hükûmeti Dâhiliye Vekâleti Şark Cephesi Kumandanlığına yazdığı bilgilendirme telgrafında Rusya SFSC ordusu kumandanı ve Batumi Revkomi yetkililerinin kendisini ziyarete geldiklerini misafirlere Batumi’nin kendilerine ait olduğunu söylediğini yazmaktadır. Telgrafta, Gürcistan Revkomi Hükûmetini ve elbette Batumi’deki uzantısını hiç tanımayacağını, Rusya SFSC askerlerini ise dost ve samimi gördüğünü söylediğini bildirmiştir[194].
19 Mart sabahtan itibaren Ankara Hükûmeti birlikleri Kakhaberi Limanı’na güçlü saldırılar düzenlemeye başlamıştır. Fakat Gürcü topçusu, Binbaşı P. Karumidze’nin komutasında isabetli atışlar yapmakta ve Ankara Hükûmeti birlikleri ilerleyememektedir. Buna rağmen bu birlik büyük zarar görmüştür. P. Karumidze topları ve makineli tüfekleri kullananların yaşamlarını yitirdiğini ve subayların çarpıştığını Giorgi Mazniaşvili’ye bildirmemiştir. Yetişmiş topçuların yarısı şehirde değildir. Şehir milis kuvvetlerinin yardımıyla 20 kadar topçu eğitimi almış gönüllü bulunmuş ve P. Karumidze’nin emrine gönderilmiştir[195]. Stepanovka ve Anaria garnizonları başarı sağlamış, sonunda Kakhaberi Limanı Garnizonu’yla birleşmişlerdir. Yine General Giorgi Mazniaşvili’nin yazdıklarına göre; “…bu gün Ankara Hükûmeti birlikleri çok zayiat verdiler. Kakhaberi’nin yakın dere yataklarında yaşamlarını yitirmiş askerler doluydu. Kâzım Bey’in kâtibi Batumi Revkomi Başkanlık Ofisi’ne farklı farklı taleplerle sıklıkla girip çıkıyordu. O gece Ankara Hükûmeti’nin iki kurmay subay kaybettiklerini öğrendik. Batumi ve çevresi düşmandan temizlenmişti. Artık düşmanın küçük birlikleri için silah kuşanmak gerekiyordu. Bunlar Batumi Polis Merkezi ve Batumi Posta-Telgraf Ofisi’ndeydiler[196].
Ankara’daki Gürcü Sefaretindeyse; 19 Mart günü sabahı Dimitri Şalikaşvili Ahmet Muhtar Bey’in Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin Fransa Büyükelçisi Akaki Çkhenkeli’ye göndereceği telgrafı gönderip göndermediğini öğrenmek için postaneye gitmiştir. Postaneye telgraf metninin ulaşmadığını öğrenince birkaç kez bakanlık ve postane arasında gidip gelmek zorunda kalmış, telgrafın gönderilmek istenmediğine kanaat getirmek zorunda kalınmıştır. Dimitri Şalikaşvili “müttefiklere veya da kendi adamlarına herhangi bilgi vermesinler” diye düşünüyorlar olmalılar yorumunu da yapar. Hâlbuki Büyükelçi Svimon Mdivani “Fransızların Türklerle münakaşalara girmemelerini Bu sebepten Kafkasya’nın zarar gördüğünü, Bolşevikliğin gelişim alanı bulduğunu” yazmaktadır. Ayrıca ekonomik sebeplerden dolayı sefarette birkaç kişi bırakıp Batumi’ye gitme kararı almışlardır. Hâlbuki Rusya SFSC Büyükelçisi ve Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti Büyükelçisi Svimon Mdivani’nin kardeşi olan Polikarpe (Budu) Mdivani ve sefarettekiler atlar satın alıp Ankara sokaklarında dolaşmaktadırlar[197].
Kâzım Paşa da: “18/19 Mart’ta gece 1’de Grigol (Sergo) Orconikidze Tbilisi’den yazıyor. Batum’un tahliyesini istiyor. 20 Mart’ta Moskova’dan antlaşma imzalandığı bildiriliyor. Aynı gün Gürcülerin Baruthane Kışlası’ndaki müfrezeye (bir piyade, bir makineli bölüğü) taarruz etmiş kızıl süvari alayı da yardım etmiş. Bölük teslim olmuş fakat çoğu şehit olmuş. Taburun diğer bölükleri Mahmudiye tabyasındayken Çoruh Nehri üzerindeki köprü civarındaki (Çoruh Nehri Üzerinde) müfrezeye iltica etmişler... Batum hadisesinde dört zabit ve yirmi altı nefer şehit, yirmi altı nefer mecruh, altı nefer kayıptır[198]” diye yazar.
Giorgi Mazniaşvili; “…Kâzım Bey’in kâtibi sabah 9’da yanıma geldi. Şehri boşaltıp Çorokhi Nehri’nden öteye, sınırdan karşıya geçeceklerini bildirdi. Ayrıca kendileri için bir günlük erzak da talep etti. Garnizonlarının üç gündür yemek yemediğini söyledi. Erzak sıkıntısı çekeceklerini daha önce hesaplamıştık. Batumi Revkomi başkanıyla görüştük ve şehri terk etmelerine izin verdik. Kâzım Bey’in erzak isteğini de karşıladım. Garnizona, şehirde konuşlanmış Ankara Hükûmeti birliklerinin korunması için liman hattına ulaşmalarından önce harekete geçerek önlemler almalarını emrettim. Bundan sonra Batumi Revkomi başkanına 20 Mart saat 12’den sonra Batumi ve çevresinde düşmana ait tek bir silahlı asker kalmayacaktır dedim[199]” diye yazar.
Dimitri Şalikaşvili’yse kendilerine ulaşan bilgiyi ve sonrasını şöyle nakleder; “20 Mart 1921 günü Ankara Hükûmeti Maliye Bakanı Ahmet Ferit Bey Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti Ankara Büyükelçiliği’ne Hükûmetlerinin İstanbul’a taşındığını, 19 Mart’ta Batumi’de Sovyet hâkimiyetinin ilan edildiğini ve bir Sovyet taburunun şehre girdiğini söylemiştir. Bunun üzerine Büyükelçi Svimon Mdivani ve sefaret çalışanlarından bir bölümü İstanbul’a yola çıkmışlardır[200]”.
20 Mart günü Moskova’daki Türk Heyeti antlaşmanın imzalandığı konusunda Şark Cephesi Kumandanlığını bildirirken aynı gün Kâzım Paşa Kâzım Bey’e antlaşmanın hükümlerini ve Sovyet Gürcistan’a terkedilen bölgeleri bildirmiştir[201].
Giorgi Mazniaşvili’nin ifadelerine göre; “20 Mart günü Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Ordu ve Sınır İşleri Komiseri Yoldaş Şalva Eliava Batumi’ye geldi. Kendisine Ankara Hükûmeti’yle son üç günde meydana gelen çarpışmalar hakkında detaylı bir rapor verdim. Sonra Sacavakho ve Batumi’deki Gürcü ordusunun durumundan bilgilendirdim. Bunun üzerine Gürcü ordusunun dağıtılmasına yönelik direktif vermemi istedi. 21-22 yaşındaki bu yetişmiş askerlerden Gürcü Kızıl Ordusu kurulmalıdır dedim… Bunun üzerine halk komiseri Tbilisi’de Gürcü Kızıl Ordusunun oluştuğunu, Ordu ve Sınır İşleri Komiseri Yardımcısı Yoldaş Gabaşvili’nin oluşumu şekillendirdiğini söyledi. Ankara Hükûmeti’yle üç günlük savaş sonunda 84 askerimizi kaybetmiştik. Kayıplarımızı Ordu Komiseri’nin emriyle ve büyük bir törenle Azizie meydanına[202] defnetmeye başladık. Defin işlemini ancak ikinci günün sonunda bitirebildik. 44 askerimizin naaşını buraya yerleştirdik. Diğer naaşları aileleri alıp köylerine götürdüler[203].
Sovyet yetkilileri Batumi’yi Türklere bırakmayı istememektedirler. Bu önemli limanı elde tutmanın en kolay yolu, Türkleri dışarı çıkarmak için Gürcü birliklerini kullanmaktır. Batumi, ümit ettikleri gibi Türklerin kendilerine yardım etmeyeceğinin farkına varmış Gürcü askerleriyle doludur. Aynı zamanda şehirde bulunan Gürcü Kurucu Meclisi’nin üyeleri de Batumi’yi Ankara Hükûmeti’ne vermektense Sovyet Gürcistan’ına bırakmanın daha iyi olacağına karar vermişlerdir. Batumi’de Türklerin yalnız iki bin mevcutlu birliği mevcutken, Gürcü askerlerinin mevcudu bunun en az yedi mislidir. Dolayısıyla Türkler iddialarını zorla kabul ettirememiş, şehirdeki Türk askerlerinin silahları ellerinden alınmış ve komutanları tutuklanmıştır[204].
Giorgi Mazniaşvili’yle görüşmesine ve Ankara Hükûmeti’yle Rusya SFSC arasında yapılan Antlaşma’nın kendilerine ulaşmasına rağmen Kâzım Bey bir süre daha Batumi’de kalacaktır.
Batumi’ye gelen Kızıl Ordu kumandanı Kuybişev tarafından 21 Mart’ta Kâzım Bey’e antlaşmanın tercümesi yollanmıştır[205]. Kuybişev aynı gün sert tedbirler içeren bir beyanname yayınlamış, beyannameyi Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti ve Batumi Revkomi’nin dikkate alması sağlanmıştır. Beyannamede asayişi bozanların idam edileceği, silahların da 24 saat içinde teslimi hususları yer almaktadır[206]. Giorgi Mazniaşvili de aldığı görev üzerine Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti Ordusu’ndan Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti için Kızıl Ordu Birlikleri kurmaktadır. Birkaç gün sonra Grigol (Sergo) Orconikidze de Batumi’ye gelecektir[207]. 22 Mart’ta Kâzım Bey Kuybişev ve Jloba’yla önceki gece yaptığı görüşmede Kobuleti’ye bir Türk subayının gönderilesini istemiş ve kabul edilmiştir ancak aynı gün Kobuleti ve Açara Vadisi’nde silah sesleri duyulduğu bildirilmiştir. Kâzım Bey; “şayet Menşeviklerin intikamı sonucunda bu bölgede masum kanı akıtılacaksa elbette bu Rusya’nın en sadık ve en içten müttefiki olan ülkemizi derin bir üzüntüyle karşılanacaktır” demekte, Kızıl Ordu’yu ekmek ve tuzla karşılayan Kobuleti Müslümanlarına ve Açaralılara karşı ateşin kesilmesini istemektedir[208].
Kuvbişev’in 22 Mart’ta da bir beyannamede yayınlamıştır. Bu beyannamede; “20 Mart gecesi Gürcü ve Türk askerleri arasında başlayan çarpışmaların Türk ve Ruslar arasında gerçekleştiği gibi doğru olmayan açıklamalar yapıldığı, Sovyetler ve Ankara’nın kardeş olduğu, emperyalistlere karşı beraber mücadele edildiği, dini ve milli durumu ön plana çıkardıkların bazı Gürcüler olduğu, Türkleri Gürcülerin tutukladıkları, Türk askerlerinin şehirde serbest gezebilecekleri”[209] yer alır. Kazım Bey de aynı tarihli Hariciye Vekâleti ve Şark Cephesi Kumandanlığına gönderdiği bilgilendirmede; “Gürcüler tarafından alınan Türk silahlarının iade edileceği, Kâzım bey; Ankara Hükûmetiyle görüşmeler devam ederken dahi buradaki kumandanların kendi cüret ve inisiyatifleriyle aykırı hareket ettikleri kanaati oluştuğu ancak vali sıfatıyla kendisinin, ne de kumandan sıfatıyla Ali Rıza Bey’in kendi başlarına bir iş yapamayacakları ve ancak Hükûmetin talimatının tatbik olunacağını söyler[210]. Yine aynı gün; “kendisini Batumi’de vali ilan ettiği gece hapishaneden çıkanların ilan ettikleri Batumi Revkomi’nin Batumi’de binlerce mevcut serseri, milliyetçi Gürcü, başsız kalmış süvari ve piyadelerin Kemalistler aleyhine birçok harekette bulunduklarını ancak dağıtıldıklarını söyler. Binaenaleyh bize yapılan muamelelerin Batumi Revkomi tarafından yapıldığını kabul etmek şeklen doğru değildir. İrtibat Gürcüler tarafından kesilmiş ve Kızıl Ordu Sovyet Gürcistan’ı adına yönetimi almıştır. Gürcüler tarafından tutuklanmış 150 kadar asker ve subayın tahliyesi sağlanmıştır[211] der.
23 Mart 1921’de Kâzım Karabekir Moskova antlaşması hükümlerine göre Türk birliklerinin işgalinde olan Batumi Akhaltsikhe ve Akhalkalaki bölgelerinin resmen boşaltılmasını emretmiştir[212].
Görevli bulunduğu süre içinde Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti elçiliğini yürütmüş ve Türkiye önderliğinde bir Kafkas Konfederasyonu kurmaya çalışmış olan Svimon Mdivani Ankara’dan ayrılmış, Rusya SFSC elçisi öz kardeşi Polikarpe (Budu) Mdivani Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti elçiliğini de devralmıştır[213]. Batumi’de Türklerin konsolosluk yetkilileri ve iki subay kalacak, bunlar da Ankara Hükûmeti’ne Bolşevikler tarafından yapılacak silah, mühimmat ve öteki malların nakliyesinde çalışacaklardır[214]. Ankara Hükûmeti ordusunda da Gürcüler vardır. Mesela Pridon Khalvaşi hatıratında Ankara Hükûmeti ordusunda asker olan ve Batumi’de kalmayı tercih eden Aziz Diasamidze’den bahseder. Türkiye’ye 1929’da giriş yapmıştır[215].
24 Mart’ta Kâzım Bey Fahrettin Bey’in geldiğini, Grup Kurmay Başkanı Talat Bey’in gün içinde beklendiğini ve kendisini Kuybişev’le görüştüreceğini vazifelerini bildireceğini yazar. Ayrıca Kızıl Ordu komutanından elbise ve silah istemiş, Menşevik Gürcü askerlerinin ele geçirdikleri Türk silahlarını topladıklarında Bolşevik Gürcü Hükûmeti’nin kendilerine vermelerini sağladığını belirtmiştir[216].
Kâzım Bey Kuybişev’e yazdığı 25 Mart tarihli yazıda; “Kâzım Karabekir’in Moskova Kongresi sonucunu 20 Mart’ta aldığını, ancak 16. maddede sınırla ilgili çelişkiler olduğundan” bahsetmektedir[217]. Ayrıca; “Gürcü Menşevik askeri birliklerinin Kızıl Ordu’ya karşı düşmanca eğilim göstermelerine rağmen, Kızıl Ordu maskesi altında askeri birimlere saldırılar düzenlendiğini, subay ve askerlerinin yaşamlarını yitirdiğini veya yaralandıklarını Gürcü ordusundaki subayların katıldıkları suçlardan en üst düzey cezalandırılmalarını, resmi özür dilenmesini ve ölenlerin ailelerine para verilmesini ister[218]. Rusya SFSC ve Gürcistan Sovyet Cumhuriyeti’yle dostluk ve barış içinde yaşamak istediklerini belirtir. Batumi’ye bir konsolos atandığını belirterek bina talep eder. Müslümanların hayat tarzlarına dikkat edilmesini, Ankara Hükûmeti için Batumi’den gerekli silah, askeri teçhizat, petrol ürünlerinin deniz ve kara yoluyla sevkine imkân verilmesini ister. Türk ordusunun en kısa zamanda Çorokhi’ye çekileceğini ve ikinci emrin alınmasıyla birlikte hemen yeni tespit edilmiş sınıra gidileceğini” söyler[219].
Kâzım Bey’in Batumi’deki görevinin sona erdiği 26 Mart günü Kızıl Ordu Grup Komutanlığı tarafından “Batumi Şehrine” hitaben bir yazı yayınlanmıştır. Bildiride Kâzım Bey’in görev süresinin dolduğu ve hiçbir yetkisinin kalmadığı, konsolos olarak atanan Fahrettin Bey’in beklendiği vurgulamaktadır[220].
Kâzım Bey 27 Mart’ta Kızıl Ordu komutanı Kuybişev’e Ahmet Muhtar Bey tarafından istendiği üzere Batumi’de kaldığını[221], konsolos Fahrettin Bey ve Grup Kurmay Başkanı Talat Bey’in yeni görevlerini kolaylaştırmak için görev aldığını ve Trabzon’a gideceğini bildirir[222].
28 Mart’ta ise Kâzım Bey Batumi’den ayrılarak Trabzon’a geçmiştir[223]. Önce Batumi, Nisan başlarındaysa Akhaltsikhe ve Akhalkalaki tamamen boşaltılmıştır[224]. Batumi’deki İngiliz silahları da Sovyet yardımıyla Ankara Hükûmetine verilecektir[225].
13 Ekim 1921 Tarihli Kars Antlaşması, Ankara Hükûmeti ve Rusya SFSC arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’nın tamamlayıcısı niteliğinde bir antlaşmadır. Nitekim Moskova Antlaşması Ankara Hükûmeti’yle sınırdaş olan Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ile Sovyet Azerbaycan Türkü ve Ermeni devletlerini doğrudan ilgilendirmemektedir. Kars Antlaşması’yla bu üç cumhuriyet, Moskova Antlaşması’nı kabul etmektedirler. Güney Kafkasya’daki Sovyet cumhuriyetleriyle Ankara Hükûmeti arasında imzalanan bu antlaşmada kendilerini doğrudan doğruya ilgilendiren maddelerin Güney Kafkasya cumhuriyetleri tarafından tanınması için Rusya SFSC “gerekli tedbirleri” almayı üstlenmiştir[226]. Kars’ta Ankara Hükûmeti Batum mebusu Edip Bey’in de katıldığı bir toplantı gerçekleştirilmiş, Burada Rusya SFSC’nden ziyade Türk Hükûmeti’yle Gürcü, Azerbaycan Türkü ve Ermeni hükûmetleri ön plana çıkmıştır. Gürcü devleti adına Gürcistan Ordu ve Sınır İşleri Halk Komiseri Aleksandre (Alioşa) Svanidze başkanlığında bir komisyon görev almıştır. Kars Antlaşması hükümleri uyarınca Batumi Gürcülere kalmışken Batumi bölgesindeki Maçahel bölgesindeki altı köy, Borçka, Kemalpaşa, Artvin ve Ardahan[227] bölgeleri, dolayısıyla bunların batısı Ankara Hükûmeti’ne bırakılmıştır[228]. Kars Antlaşması’yla Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin Ankara Hükûmeti’yle sınırları, Ankara Hükûmeti’nin doğu sınırları kesinleşmiş olmaktadır. Ankara Hükûmeti, Gürcistan’ın merkezi yönetimine tâbi olarak varlığını sürdüren Açara Sovyet Sosyalist Özerk Cumhuriyeti’ni konumu ve önemli ölçüde Müslüman nüfûs barındırmasından dolayı dikkate almaktadır. Zâten mevcut bir özerkliğe sahip olmasına rağmen[229] Kars Antlaşması metni 6. maddede; “Ankara Hükûmeti Batumi Limanı üzerinden Anadolu’ya giden ya da oradan gelen ticaret malları ve nesnelerin gümrük vergisine bağlı tutulmadan, hiç bir engelle karşılaşmayarak, vergi ve ücretten kesilmeksizin, serbest transit hakkıyla birlikte, Batumi Limanı’ndan yararlandırılmalarının sağlanması, Açara bölgesi halkını oluşturan her topluluğunun kültürel ve dinî haklarını sağlayacak ve bu halkın isteklerine uygun tarım toprakları rejimi kurma olanağına sahip olacakları biçimde geniş yönetimsel bir özerkliğe kavuşması koşullarıyla, dönemde ait olduğu Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne bıraktığını ifade etmektedir. Sonuçta varılan antlaşmaya, Gürcü hükûmeti adına Gürcistan Ordu ve Sınır İşleri Halk Komiseri Aleksandre (Alioşa) Svanidze ve Savunma Komiseri Şalva Eliava; Ankara Hükûmeti adına Kâzım Paşa, Veli Bey, Ahmet Muhtar Bey, Mahmud Şevket Bey, Azerbaycan devlet bakanı Behboud Şahtahtinski, Ermenistan Dışişleri Halk Komiseri Askanaz Mravyan ve Ermenistan İç İşleri Komiseri Bogos Makinçiyan ve SSCB’yi temsil eden Rusya Büyükelçisi Yakov Ganetsky, imza atmışlardır[230].
Batumi stratejik açıdan Güney Kafkasya’nın en önemli şehirlerinden birisidir. Bakü petrolleri başta olmak üzere Güney Kafkasya’daki birçok yeraltı ve yerüstü zenginliğinin Avrupa’ya sevk edildiği büyük bir limana sahiptir. Güney Kafkasya Demiryolunun son bulduğu bir ticaret merkezi olmasının yanı sıra subtropikal iklimiyle önemli bir turizm merkezidir. Ayrıca Anadolu’yu Orta Asya ve Kuzey Kafkasya’ya bağlayan yollar da buradan geçer.
Rusya SFSC ve yönetim kademelerindeki Gürcüler görüldüğü üzere belirtilen sebeplerden dolayı Gürcistan’a özel önem atfetmekteydiler. Bolşevik İoseb Cuğaşvili Stalin, Menşevik Noe Jordania’ya üstünlük sağlayamayınca Gürcü topraklarını terk etmiş ve Rus Bolşeviklerine dâhil olmuştur. Burada üst yönetim kademelerine ulaşmış, Grigol (Sergo) Orconikidze’yle de Vladimir Lenin’in Bolşeviklerinin Kafkasya ayağını oluşturmayı başarmıştır.
Gürcistan’da Bolşevikler aslında etkin olamamışlar buna rağmen Gürcü Bolşevikler Menşevik rejime karşı mücadelelerini kimi zaman açık, kimi zaman kapalı olarak sürdürmüşler ve Rus Bolşevikleri ile Rusya’daki Gürcü Bolşevikleriyle her zaman temasta bulunmuşlardır.
Gürcü Menşeviklerin İtilaf Devletleri ve Batı ülkeleriyle ilişkileri Rus Bolşeviklerini rahatsız etmektedir. Aynı olgu Kemalistler için de geçerlidir. Ruslardan alınacak desteklerin Türklere deniz ulaşımıyla nakliyesi sakıncalı görülmektedir. Rus Bolşeviklerden yardım bekleyen Ankara Hükûmeti’ne ulaşabilecek en güvenli güzergâh karayolları ve özellikle demiryollarıdır. Bunlar da İtilaf Devletleri ve Batı ülkeleriyle ilişkileri olan Gürcü toprakları üzerinden geçmektedir. Nitekim Ruslar da Türkler de emperyalizme karşı mücadele ettiklerini söylemekte ve düşman olarak aynı hedefleri göstermektedirler. Ayrıca Gürcistan Ankara Hükûmeti’nin elinde bulunan toprakların bir kısmında hak iddia etmekte, Ankara Hükûmeti de Gürcistan’ın elinde bulunan Batumi dâhil olmak üzere bazı bölgelerin kendisine ait olduğunu söylemektedir.
Yardım talebinde bulunan Ankara Hükûmeti Heyetlerinin Rusya SFSC sınırları içerisinde bulunuyor olmasıyla, görüşülen konu Gürcistan olmasa da Gürcü Devleti’ne Rusya SFSC saldırılarının başlaması tesadüf olmamalıdır.
Rusya SFSC Gürcü Devleti’ni işgale girişmişken Ankara Hükûmeti, çatışmalardan yararlanıp Gürcülerin hâkimiyetindeki Artvin ve Ardahan’a sulhla girmiş, sonra da Batumi’yi ele geçirmeye çalışmıştır. Akhalkalaki ve Akhaltsikhe talepleri de göz ardı edilemez. Başta Gürcülerin yapmış olduğu zoraki bir teklifin yerine getirilmesi gibi düşünülse de teklifte sivil idarenin Gürcülerde kalacağı yer almakta ve geçici asker girişi söz konusuyken kısa süre içerisinde amaç ortaya çıkmıştır. Gürcüler aslında topraklarına Türk askerlerini alarak Ruslarla cephe daraltmayı planlamaktadır.
Gürcüler dâhil olmadan yapılmış, Gürcü topraklarını da içeren bir antlaşma olan Moskova Antlaşması’na göre Batumi’nin durumu dikkati çeker. Antlaşmanın heyetler arasında 16 Mart’ta imzalanmasına rağmen, 14 Mart günü yapılan oturumdaki görüşmelerde Batumi’nin durumu belli olmuştur. Bu oturumda 1. maddede; “sınırlar tespit edilmiştir. 2. maddede “Batumi’nin bolşevikleşen Gürcistan’a bırakıldığı ve halka kültürel ve dini haklar verilmesi ile Ankara Hükûmeti’nin Batumi limanlarını gümrüksüz, harçsız ve vergisiz olarak kullanması, otonomi oluşturulması vurgulanmıştır. Türkler ise 11 Mart 1921 günü Batumi’ye girmişler, Ankara bu gece bayraklarla donatılmış ve kutlamalar yapılmıştır. Ankara Hükûmeti Kızıl Ordu’nun Batumi’ye girmek istemesi halinde Türklerin hukûkî haklarından dolayı girmemelerinin talep edilmesini, küçük bir Rus müfrezesi gelirse misafir kabul edilmesini, büyük bir kuvvet zorla girse bile ateş açılmamasını ve Ankara’ya haber verilmesini” istemiştir. Hâlbuki Batumi’deki en büyük ordu halen Gürcülere aittir.
Kâzım Paşa Gürcü Hükûmeti’yle birlikte Batumi’ye gelen Ankara Hükûmeti’nin Tbilisi sefiri Kâzım Bey’den Batumi’de Bolşevik devrim hükûmet yapılanması olan Revkomi’nin kurulmasının kesinlikle engellenmesini istemiştir. Kâzım Bey ise Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti Hariciye Vekili Evgeni Gegeçkori’ye Batumi’de Türk idaresi kurmak istediğine dair bir beyanname yollamış, Evgeni Gegeçkori’yse bunu reddetmiştir. Buna rağmen valiliğini ilan etmiştir. Burada Ruslarla çatışmaya girilmeden diplomatik yollarla Batumi’den geri döndürülmelerinin hedeflendiği sezilebilir. Moskova’da Batumi’ye Türk askerlerinin girdiği, aynı gün haber alınmasına rağmen 14 Mart kararları Ankara’ya ulaşmamış mıdır?
Gürcüler, Bolşevikler tarafından Gürcistan’ın ortadan kaldırılmak istenmediği, yalnızca rejiminin değiştirileceği düşünülmektedir. Ancak Türklerin yaklaşımları farklıdır. Gürcü Hükûmeti gemiyle Batumi’den ayrılırken Revkomi’nin kurulmasına da öncülük etmiş ve tutuklu Bolşevikleri serbest bırakarak Batumi’de Revkomi’yi kurdurmuştur. Batumi Revkomi başkanı Sergo Kavtaradze Rusya SFSC birlikleri ve Gürcistan Revkomi bölgeye ulaşana kadar tedbir almak ihtiyacı hissetmiştir. Bunu da ancak Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti ordusuyla yapabilecektir. Böylelikle Bolşevik-Kemalist çatışması yaşanmadan Batumi sovyetleştirilebilecektir. General Giorgi Mazniaşvili’ye görev teklif edilir. Moskova’da yapılan antlaşmanın haberi de 18 Mart’ta Ankara’ya ulaşmıştır. Ancak Batumi’nin tahliye emri verilmemiştir. Rıza Nur; Batumi’de kalmaya çalışmanın antlaşmayı bozacağını ve yardımların gelmeyeceğini, bunun dikkate alınmadığını yazar. Batumi’nin boşaltılması antlaşma sonucu değil Rus kuvvetlerinin Türk kuvvetleriyle müsademeye girmiş olmasıyla alakalıdır der[231]. Ancak burada Türklerin Batumi’den 16 Mart’tan önce çıktıklarını verir ve çarpışmaların Ruslarla olduğundan bahseder. Bunlar da verilerle tespit edilemez. Kaynaklarda çarpışmaların 17,18 ve 19 Mart’ta olduğu, üç gün süren çatışmaların Türklerin mağlubiyetiyle neticelendiği görülebilir. Daha sonraki tarihlerde münferit olaylar da yaşanmıştır. Rusya SFSC ordusu da Batumi’ye 18 Mart günü girmiştir. Rıza Nur’un Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti Hükûmeti ayrıldığından Türklerle çarpışanların Gürcüler değil Ruslar olduğunu düşünmesi anlaşılabilirdir. Batumi’nin Türkler tarafından tahliyesinin tarihiyle ilgili de hata yapmaktadır. Ancak olaylardan Ankara Hükûmeti’nin Rusya SFSC’yle antlaşma sürecinde ve sonrasında Batumi’yle ilgili düşünceleri anlaşılabilir. Nitekim Kâzım bey; Ankara Hükûmetiyle görüşmeler devam ederken dahi buradaki kumandanların kendi cüret ve inisiyatifleriyle aykırı hareket ettikleri kanaati oluştuğu ancak vali sıfatıyla kendisinin, ne de kumandan sıfatıyla Ali Rıza Bey’in kendi başlarına bir iş yapamayacakları ve ancak Hükûmetin talimatının tatbik olunacağını söyler.
Aydemir, Şevket Süreyya, Tek Adam Mustafa Kemal (1919-1922), Remzi Kitabevi, İstanbul: 1967.
Bardakçı, Murat, “Kut Kahramanı Halil Paşa Sınır Dışı Edildi”, habertürk, https://www.haberturk.com/gundem/haber/1233106-kut-kahramani-halil-pasa-1921de-sinirdisi-edildi
Bayur, Yusuf Hikmet, Türk Devletinin Dış Siyasası, Ankara 1995.
Bolat, Mehmet Ali, Yeni Türkiye İçin Kars Antlaşması’nın Önemi, Adam Akademi Sosyal Bilimler Dergisi, 9/2 2019, s. 267-306.
Bora, Tanıl, Cereyanlar: Türkiye’de Siyasî İdeolojiler, İletişim Yayınları, İstanbul: 2017.
Cebesoy, Ali Fuat, Moskova Hatıraları (Milli Mücadele ve Bolşevik Rusya), Temel, İstanbul: 2017.
Topal, Coşkun, “Türk-Rus İlişkileri ve Moskova Anlaşması”, Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 4/6, ss.313-330.
Çelebi, Fevzi, 18. Yüzyıldan Günümüze Gürcü Tarihinin Ana Hatları, Duvar, İzmir: 2021.
Çerniçenkina, Natalya, “Rus Arşiv Kaynaklarına Göre Milli Mücadele Yıllarında Sovyet Rusya Yardımı”, Kurtuluş ve Kuruluşun Sembol Kenti İzmir Sempozyumu Bildirileri, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara: 2015, s. 191-200.
Çerniçenkina, Natalya, Rus Arşivlerine göre Moskova ve Kars Konferansları, Değişim, İstanbul: 2014.
Dimitri Şalikaşvili’nin Türkiye Günlüğü, Türkiye’de Gürcistan Temsilciliği 27 Aralık 1920-20 Mart 1921, Karadeniz Teknik Üniversitesi Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü, Ankara: 2013.
Dirik, K. Doğan, Atatürk’ün İzinde Vali Paşa Kâzım Dirik Bandırma Vapuru’ndan Halkın Kalbine, Gürer Yayınları, İstanbul: 2008.
Goloğlu, Mahmut, Milli Mücadele Tarihi Cumhuriyete Doğru, İş bankası Yayınları, C.IV, İstanbul: 2010.
Khalvaşi, Pridon, Omri, Gece Kitaplığı, Ankara: 2019.Karabekir, Kâzım, İstiklal Harbimiz, Türkiye Yayınevi, İstanbul: 1969.
Kavrelişvili, Roin, “Gürcistan Ankara Sefiri Svimon Mdivani’nin Türkiye-Gürcistan Arasında Diplomatik İlişkilerin Kuruluşuna Dair Raporları (27.01-18.03.1921)”, VIII. Uluslararası Atatürk Kongresi, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Araştırma Merkezi, C. II, s. 1819-1834.
Kâzımzade, Firuz, Transkafkasya İçin Mücadele 1917-1921 Türkiye-İngiltere-Rusya, Tarih ve Kuram, İstanbul: 2016.
Kocaoğlu, Osman, “Rus Yardımının İçyüzü”, Yakın Tarihimiz, C.1, S. 10 (Mayıs 1972), s. 292-293.
Kurban, Vefa, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Tarihi, Yeditepe, İstanbul: 2020.
Mazniaşvili, Giorgi, Mogonebani, Sakhelbami, 1927.
Nur, Rıza, Hayat ve Hatıratım, Altındağ, İstanbul: 1968.
Özdemir, Ulvi, Türkiye, Rusya, İran Odağında Kafkasya Askeri ve Siyasi Gelişmeler Kronolojisi (1914-1923), Akıl Fikir Yayınları, İstanbul: 2019.
Sonyel, Salâhi R. Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara: 1991.
Sarı, Mustafa, Türkiye-Kafkasya İlişkilerinde Batum (1917-1921), Türk Tarih Kurumu, Ankara: 2014.
Sürmeli, Serpil, Türk-Gürcü İlişkileri (1918-1921), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara: 2001.
Şenol, Erdoğan, Gürcü Ansiklopedik Sözlüğü, Emsal Matbaa, Ankara: 2021..
Şimşek, Derya Çini, Ankara’da Açılan İlk Gürcistan Temsilciliği ve Türk-Gürcü İlişkileri, Siyasal, Ankara: 2019.
Tengirşek, Yusuf Kemal, Vatan Hizmetinde, Kültür Bakanlığı, Ankara: 1981.
Yeniaras, Orhan, Atatürk’ün Kurdurduğu Türkiye Komünist Partisi ve Kurtuluş Savaşı’nda Sol Hareketler, Panama, Ankara: 2016.
Yenibahçeli Şükrü Bey’in Hatıraları, Çizgi, Konya: 2011.
Yerasimos, Stefanos, Kurtuluş Savaşı’nda Türk-Sovyet İlişkileri, Boyut, İstanbul: 2000.
TBMM Gizli Celse Zabıtları, C. 1, Ankara, 1985.
arı, a.g.t., s. 601-3.
Carr, Edward Hallet, Bolşevik Devrimi Sovyet Rusya Tarihi Bolşevik Devrimi 1 1917-1923, Metis: 2015, C. 3, s. 283.
Gürcistan Mümessili Kâzım’dan Ankara’ya çekilen telgraf, 13-3-1921, ATASE, İSH, K: 759, G: 60.
Sonyel, Salahi, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, C. II, TTK, Ankara, 2003, s. 65
Doğu cephesi 1919-1921, Türk İstiklal Harbi, C. 3, s. 241.
Makvala Natmeladze, “Sakartvelos Teritoriuli Tsvlilebebi 20-ian Tzlebşi”, Sakartvelos İstoria XIX-XX Saukuneebşi, C. IV, Palitra, Tbilisi: 2012.s. 332-337.
[1] Rasih Nuri İleri, Atatürk ve Komünizm, Anadolu Yayınları, İstanbul: 1970, s. 233.
[1] Vasif kafarov, türkiye rusya ilikilerinde Azerbaycan meselesi, 1917-1922, teas press ocak 2008 s.392
[1] Gürün 38.
[1] Doğu cephesi 1919-1921, Türk İstiklal Harbi, C. 3, s. 177.
[1] Doğu cephesi 1919-1921, Türk İstiklal Harbi, C. 3, s. 230.
[1] Doğu cephesi 1919-1921, Türk İstiklal Harbi, C. 3, s. 231
[1] Sürmeli 637.
[1] Sürmeli 639
[1] Doğu cephesi 1919-1921, Türk İstiklal Harbi, C. 3, s. 232.
[1] Gürün, 67.
[1] Mesut çapa, Gürcistan ile diplomatik münasebetlerve Ardahan ile arvinin kurtuluşu, askeri tarih bülteni yıl 25 ağustos 2000 s. 49 s. 67-75
[1] Mustafa gül elviyei selase Ankara ün. Türk inkılap tarihi enst. Atatürk yolu dergisi 1994 c4 s 15s. 367-380
[1] şükrü
[1] Doğu cephesi 1919-1921, Türk İstiklal Harbi, C. 3, s. 237.
[1] W.e.d allev, paul muratoff 1828-1921 Türk-Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi,, <Genelkurmay basımevi, Ankara. 1960464
[1] Karabekir
[1] Askeri tarih belgeleri dergisi, yıl 48 sayı 107genelkurmay basımevi 1999. 131.
[1] Kamuran gürün, Türk-Sovyet İlişkileri (1920-1953), Türk Tarih Kurumu, Ankara: 2010, s. 70.
[1] Geçmişten Günümüze Kars Tarihi, Kafkas Üniversitesi yayınları, Kars: 2011, s. 681
[1] Mehmet Ali BOLATMİLLİ MÜCADELE DÖNEMİ’NDE TÜRKİYE’NİN
KAFKASYA SİYASETİ (1919-1921) İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI
TÜRKİYE CUMHURİYETİ TARİHİ BİLİM DALI Yayımlanmamış doktora tezi) İSTANBUL – 2017 s. 335
[1] TBMM Gizli Celse Zabıtları, Cilt: 2, Ankara, 1985, s. 229
[1] Fahir Armaoğlu. Siyasi Tarih, Ankara: 1975, S. 630.
[1] Kamuran Gürün, Türk-Sovyet İlişkileri, s. 72-73.
[1] Firuz Kâzımzade, s. 375-376.
[1] Aleksandre Dauşvili, “Sakartvelos Damoukideblobis Dakargva da Politikuri Dzlebis Damokidebuleba Sakartvelos Okupatsiisadmi”, s. 269-271.
[1] Merab Vaçnadze, Vakhtang Guruli, s. 209.
[1] Bolat 270
[1] Doğu cephesi 1919-1921, Türk İstiklal Harbi, C. 3, s. 238.
[1] Gürün, 68.
[1] Ayna ASKEROĞLU ARSLAN, MOSKOVA ANLAŞMASI VE TÜRKİYE’NİN KUZEY-DOĞU SINIRI, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 1 Aralık-2015 Cilt: 17, Sayı: 2 s. (1-20)
[1] Tugaç, a.g.e., s. 240-241.; Okyar, a.g.e., s. 133.; Tabak, a.g.e., s. 88.
[1] Sürmeli, s. 692.
[1] Natalya Çerniçenkina, Rus Arşivlerine göre Moskova ve Kars Konferansları, Değişim, İstanbul: 2014, s. 21-22.
[1] Rıza Nur s. 766-785.
[1] Natalya Çerniçenkina, Rus Arşivlerine göre Moskova ve Kars Konferansları, Değişim, İstanbul: 2014, s. 21-22.
[1] Atatürk: 489.
[1] Rıza Nur 795.
[1] Kâzım Karabekir, İstiklal Harbimiz, Türkiye Yayınevi, İstanbul: 1969, s. 870.
[1] Rıza Nur. 794-795.
[1] Fevzi çelebi, s. 238.
[1] Zaza Şaşikadze, Osmalta Mier Samkhret Sakartvelos Dapkroba da Etno-Religiuri Protsesebi, s.5-25.
[1] Muhittin Gül, 705-708.
[1] Derya Çini Şimşek, s. 188-190.
[1] Zaza Şaşikadze, Osmalta Mier Samkhret Sakartvelos Dapkroba da Etno-Religiuri Protsesebi, s.5-25.
[1] Muhittin Gül, 705-708.
[1] Derya Çini Şimşek, s. 188-190.
[1] Rasih Nuri İleri, s. 271.
[1] Gürcülerle devam eden sulh müzakereleri, 20-2-1921, ATASE, İSH, K: 618, G: 88
[1] TBMM Gizli Celse Zabıtları, Cilt: 1, Ankara, 1985, s. 452-453.
[1] TBMM Gizli Celse Zabıtları, Cilt: 1, Ankara, 1985, s. 453.
|
|
|
|
|
|
|
Mustafa Kemal Paşa |
Noe Jordania |
Vladimir Lenin |
İoseb Cuğaşvili Stalin |
Grigol (Sergo) Orconikidze |
|
|
|
|
|
|
|
Sergo Kavtaradze |
Svimon Mdivani |
Polikarpe (Budu) Mdivani |
Kâzım Bey |
|
|
|
|
|
|
|
|
Noe Ramişvili |
Ahmet Muhtar Bey |
Kâzım Paşa |
Giorgi Mazniaşvili |
Varden Tzulukidze |
|
|
|
|
|
|
|
|
D. Artmeladze |
Tengiz Jğenti |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
N. Çumburidze |
F. Cibladze |
|
|
|
|
|
|
Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin elinde tutmaya çalıştığı topraklar ve bugünkü Gürcistan haritası. |
[1] Erdoğan Şenol, Gürcü Ansiklopedik Sözlüğü, Emsal Matbaa, Ankara: 2021, s.71.
[2] Fevzi Çelebi, 18. Yüzyıldan Günümüze Gürcü Tarihinin Ana Hatları, Duvar, İzmir: 2021, s. 93-96.
[3] Rusya SFSC.
[4] Fevzi Çelebi, s. 149.
[5] Fevzi Çelebi, s. 148.
[6] Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal (1919-1922), Remzi Kitabevi, İstanbul: 1967, s. 438-439.
[7] Şevket Süreyya Aydemir, s. 440.
[8] Hüsrev Gerede.
[9] Şevket Süreyya Aydemir, s. 442-443.
[10] Vefa Kurban, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Tarihi, Yeditepe, İstanbul: 2020, s. 137.
[11] Natalia Çerniçenkina, “Rus Arşiv Kaynaklarına Göre Milli Mücadele Yıllarında Sovyet Rusya Yardımı”, Kurtuluş ve Kuruluşun Sembol Kenti İzmir Sempozyumu Bildirileri, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara: 2015, s. 191-200.
[12] Tanıl Bora, Cereyanlar: Türkiye’de Siyasî İdeolojiler, İletişim Yayınları, İstanbul: 2017, s. 519.
[13] Orhan Yeniaras, Atatürk’ün Kurdurduğu Türkiye Komünist Partisi ve Kurtuluş Savaşı’nda Sol Hareketler, Panama, Ankara: 2016, s. 362.
[14] Elviye-i Selase 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda sonra, yenilen Osmanlı İmparatorluğu’nun galip Rusya İmparatorluğu’na vermiş olduğu zararların giderilmesi amacıyla Rusya’ya verdiği Kars, Ardahan ve Batum sancaklarını ifade eder.
[15] 23 Nisan 1920’de Ankara’da toplanmış, Osmanlı sınırları içinde ya da Büyük Millet Meclisi etki alanında bulunmamasına rağmen Batumi Misak-ı Millî sınırları içerisinde sayıldığından, Ahmet Akif, Ahmet Nuri, Ali Rıza, Mehmet Edip ve Ahmet Fevzi beyler Batum milletvekilleri olarak Kars’tan 3, Ardahan’dan 2 ve Oltu’dan da 2 milletvekiliyle birlikte oluşuma katılmışlardır. Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin çekirdeğini oluşturan Ankara Hükûmeti’ne dönüşecek yapılanma bu şekilde Batumi, Kars ve Ardahan’ı göz ardı etmediğini ifade etmektedir.
[16] Halil Kut.
[17] Kâzım Karabekir.
[18] Fuat Sabit Ağacık.
[19] Lev Karakhanyan.
[20] Natalia Çerniçenkina, 2015, s. 191-200.
[21] Rusya SFSC’nin Türk Milli Mücadelesi’ne ilk etap yardımlarıyla ilgili farklı bilgiler vardır. Kâzım Karabekir; “3 Haziran 1920’de Fuat Bey, 3. Tümen Komutanı Rüştü Bey’e yazdığı raporda; Bolşeviklerin bir milyon altın Ruble ve altmış bin tüfek vereceklerini bildirmiştir” der. Yardımın para kısmı iki milyon nakit iken yarısı altın olarak verilecektir. Halil Paşa’nın hatıralarında, “Türk heyetinin Ruslardan üç milyon altın Ruble ve Ankara’da eritilecek sekiz kilogramlık altın ingot aldığı belirtilmektedir”. Veysel Paşa’nın (Ünüvar) hatıralarına göre, Halil Paşa iki milyon Ruble almıştır. Alptekin Müderrisoğlu ise kitabında, Halil Paşa’nın yüz bin nakit değerinde ingot aldığını yazmaktadır. Mehmet Perinçek, altının 8 Eylül’de Erzurum’a geldiğini, bunun iki yüz kilogramının Doğu ordusuna, kalanının da Ankara’ya gönderildiğini belirtmektedir. Kara yolu gibi deniz yolu da denenmiştir. Natalia Çerniçenkina, 2015, s. 191-200.
[22] Şevket Süreyya Aydemir, s. 438.
[23] Mustafa Kemal Atatürk.
[24] Natalya Çerniçenkina, Rus Arşivlerine göre Moskova ve Kars Konferansları, Değişim, İstanbul: 2014, s. 14-15.
[25] Şevket Süreyya Aydemir, s. 438.
[26] Natalya Çerniçenkina, 2014, s. 14-15.
[27] Salâhi R. Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara: 1991, s.662.
[28] Fevzi Çelebi, s. 219.
[29] Fevzi Çelebi, s. 220.
[30] Natalya Çerniçenkina, 2014, s. 15.
[31] Yusuf Hikmet Bayur, Türk Devletinin Dış Siyasası, Ankara 1995, s. 48.
[32] Yusuf Hikmet Bayur, s. 48.
[33] Fevzi Çelebi, 220-222.
[34] Şevket Süreyya Aydemir, s.390.
[35] Natalia Çerniçenkina, 2015, s. 191-200.
[36] Fevzi Çelebi, 220-222.
[37] Fevzi Çelebi, s. 222.
[38] Bekir Sami Kunduh / Kunduk.
[39] Yusuf Kemal Tengirşek / Tengirşenk.
[40] Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatıraları (Milli Mücadele ve Bolşevik Rusya), Temel, İstanbul: 2017, s. 106.
[41] Osman Nuri Özgen.
[42] Seyfi Düzgören.
[43] İbrahim Edhem (Talî) Öngören.
[44] Ali Fuat Cebesoy, s.107.
[45] Ali Fuat Cebesoy, s.106-107.
[46] Kâzım Karabekir, İstiklal Harbimiz, Türkiye Yayınevi, İstanbul: 1969, s. 50.
[47] Ali Fuat Cebesoy, s.107.
[48] Yusuf Kemal Tengirşek, Vatan Hizmetinde, Kültür Bakanlığı, Ankara: 1981, s. 144-145.
[49] Ali Fuat Cebesoy, s.108.
[50] Halil Paşa, Moskova’ya 1920 Haziran’ında varmış, komünist liderlerle görüşmüştür. Kendi ifadesine göre Anadolu’ya o günlerde yapılan silâh ve cephane sevkiyatını düzenlemiştir. Yine kendi ifadesiyle sekiz tonluk altın külçeleri Karaköse’de Şark Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir’in kurmay başkanı ve Enver’in de eniştesi olan Kâzım Bey’e teslim edilmiştir. Türkistan’a gitmiş, tekrar Moskova’ya dönmüştür. Murat Bardakçı, “Kut Kahramanı Halil Paşa Sınır Dışı Edildi”, habertürk, https://www.haberturk.com/gundem/haber/1233106-kut-kahramani-halil-pasa-1921de-sinirdisi-edildi
[51] Ali Fuat Cebesoy, s.107.
[52] Osman Kocaoğlu, “Rus Yardımının İçyüzü”, Yakın Tarihimiz, C.1, S. 10 (Mayıs 1972), s. 292-293.
[53] Osman Kocaoğlu, s. 292-293.
[54] Natalya Çerniçenkina, 2014, s. 16.
[55] Mustafa Sarı, Türkiye-Kafkasya İlişkilerinde Batum (1917-1921), Türk Tarih Kurumu, Ankara: 2014, s. 560-561.
[56] Orhan Yeniaras, s. 282.
[57] Yusuf Kemal Tengirşek, s. 153-167.
[58] Yusuf Kemal Tengirşek, s. 153-167.
[59] Yusuf Kemal Tengirşek, s. 172-175.
[60] Natalya Çerniçenkina, 2014, s. 87.
[61] Yusuf Kemal Tengirşek, s. 153-167.
[62] Natalya Çerniçenkina, 2014, s. 15.
[63] Yusuf Kemal Tengirşek, s. 153-167.
[64] Yusuf Kemal Tengirşek, s. 172-175.
[65] Mustafa Sarı, s.563-564.
[66] Mustafa Sarı, s.577.
[67] Mustafa Sarı, s.568-571.
[68] Fevzi Çelebi, s. 206.
[69] Müslüman Gürcistan / İslam Gürcistanı.
[70] Mustafa Sarı, s.581.
[71] Mustafa Sarı, s. 571-572.
[72] Fevzi Çelebi, s. 226.
[73] Serpil Sürmeli, Türk-Gürcü İlişkileri (1918-1921), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara: 2001, s. 588.
[74] Mustafa Sarı, s. 585.
[75] Fevzi Çelebi, s. 227.
[76] Mustafa Sarı, s. 586.
[77] Natalya Çerniçenkina, 2014, s. 19-20.
[78] Ali Fuat Cebesoy, s. XX
[79] Natalya Çerniçenkina, 2014, s. 20.
[80] Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, Altındağ, İstanbul: 1968, s. 731.
[81] Rıza Nur, s. 733-741.
[82] Derya Çini Şimşek, Ankara’da Açılan İlk Gürcistan Temsilciliği ve Türk-Gürcü İlişkileri, Siyasal, Ankara: 2019, s. 124.
[83] Fevzi Çelebi, s. 232.
[84] Fevzi Çelebi, s. 230-322.
[85] (Sakartvelos) Revolutsiuri Komiteti / (Gürcistan) Devrim Komitesi.
[86] Fevzi Çelebi, s. 230-231.
[87] Dimitri Şalikaşvili’nin Türkiye Günlüğü, Türkiye’de Gürcistan Temsilciliği 27 Aralık 1920-20 Mart 1921, Karadeniz Teknik Üniversitesi Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü, Ankara: 2013, s. 58.
[88] Kazım Karabekir, s. 863-864.
[89] Stefanos Yerasimos, Kurtuluş Savaşı’nda Türk-Sovyet İlişkileri, Boyut, İstanbul: 2000, s. 205.
[90] Ali Fuat Cebesoy, s. 174.
[91] Fevzi Çakmak
[92] TBMM Gizli Celse Zabıtları, C. 1, Ankara, 1985, s. 446-457.
[93] Fevzi Çelebi, s. 230.
[94] 21 Şubat 1921 tarihli meclis gizli celsesinde Ahmet Muhtar Bey, Rusya’nın Gürcistan’a yaptığı harekattan Ankara’yı haberdar etmediğini beyan ettiğinde Mustafa Kemal Paşa, “Azerbaycan ve Ermenistan, Gürcistan aleyhine harekata başladığı zaman sefirleri ademi malumat beyan etmişlerdi…Moskova’dan resmen Gürcistan’a ilanı harp edildi” demiştir. TBMM Gizli Celse Zabıtları, C.1, Ankara, 1985, s. 448-451.
[95] Mustafa Sarı, s. 597.
[96] Ali Fuat Cebesoy, s. 184.
[97] Mustafa Sarı, s. 597.
[98] Mustafa Sarı, s. 598.
[99] Ali Fuat Cebesoy, s.185-186.
[100] Ali Fuat Cebesoy, s.186-187
[101] Fevzi Çelebi, s.234-235
[102] Ahmet Şükrü Oğuz.
[103] Yenibahçeli Şükrü Bey’in Hatıraları, Çizgi, Konya: 2011, s. 227-229.
[104] Mustafa Sarı, s. 599, dn. 272.
[105] Dimitri Şalikaşvili’nin Türkiye Günlüğü, Türkiye’de Gürcistan Temsilciliği 27 Aralık 1920-20 Mart 1921, s. 61.
[106] Derya Çini Şimşek, s. 649.
[107] Mustafa Sarı, s. 602.
[108] Derya Çini Şimşek, s. 188-190.
[109] Yenibahçeli Şükrü Bey’in Hatıraları, s. 227-229.
[110] arı, a.g.t., s. 601-3.
[111] Roin Kavrelişvili, “Gürcistan Ankara Sefiri Svimon Mdivani’nin Türkiye-Gürcistan Arasında Diplomatik İlişkilerin Kuruluşuna Dair Raporları (27.01-18.03.1921)”, VIII. Uluslararası Atatürk Kongresi, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Araştırma Merkezi, C. II, s. 1819-1834.
[112] Dimitri Şalikaşvili’nin Türkiye Günlüğü, Türkiye’de Gürcistan Temsilciliği 27 Aralık 1920-20 Mart 1921, s. 73.
[113] Akhalkalaki.
[114] Akhaltsikhe.
[115] Batumi.
[116] Kâzım Karabekir, s. 869.
[117] Derya Çini Şimşek, s. 656.
[118] Çoruh Nehri.
[119] Mustafa Sarı, s. 609.
[120] Mustafa Sarı, s. 610.
[121] Mustafa Sarı, s. 610
[122] Serpil Sürmeli, s. 664-665.
[123] Natalya Çerniçenkina, 2014, s. 21-22.
[124] Edward Hallet Carr, Bolşevik Devrimi Sovyet Rusya Tarihi Bolşevik Devrimi 1 1917-1923, Metis: 2015, C. 3, s. 283.
[125] K. Doğan Dirik, Atatürk’ün İzinde Vali Paşa Kâzım Dirik Bandırma Vapuru’ndan Halkın Kalbine, Gürer Yayınları, İstanbul: 2008, s. 115.
[126] Kâzım Karabekir, s. 870.
[127] Gürcistan Mümessili Kâzım’dan Ankara’ya çekilen telgraf, 13-3-1921, ATASE, İSH, K: 759, G: 60.
[128] Mustafa Sarı, s. 616.
[129] Mustafa Sarı, s. 617-618.
[130] Rıza Nur, s. 793.
[131] Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, Devlet Kitapları, İstanbul: 1971. C. 2, s.489.
[132] Natalya Çerniçenkina, 2014, s. 21-22.
[133] Rıza Nur, s. 793.
[134] Rıza Nur, s. 794.
[135] Rıza Nur, s. 793-794.
[136] Mustafa Sarı, s. 621.
[137] Mustafa Sarı, s. 619.
[138] Mustafa Sarı, s. 620.
[139] Mustafa Sarı, s. 622-624
[140] Kâzım Karabekir, s. 873-874.
[141] Fevzi Çelebi, s. 195.
[142] arı, a.g.t., s. 601-3.
[143] Metinde Ankara Hükûmeti Türkiye olarak anılır.
[144] Natalia Çerniçenkina, 2014 ?, s. 68-71.
[145] Merab Vaçnadze, Vakhtang Guruli, s. 216.
[146] Mustafa Kemal Atatürk, s. 489.
[147] Coşkun Topal, “Türk-Rus İlişkileri ve Moskova Anlaşması”, Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 4/6, ss.313-330.
[148] Salahi Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, C. II, TTK, Ankara, 2003, s. 65
[149] Mustafa Sarı, s. 625.
[150] Stefanos Yerasimos, s. 219.
[151] Fevzi Çelebi s. 238-239.
[152] პაატა გიგაური ბათუმის ბრძოლა 18-19 მარტი, 1921 წ. http://legionerebi.com/armia1918/?p=1857
[153] Mustafa Sarı, s. 624.
[154] Giorgi Mazniaşvili, Mogonebani, Sakhelbami, 1927, s. 194-195.
[155] Giorgi Mazniaşvili, s. 194-197.
[156] Şalikaşvili, s.
[157] K. Doğan Dirik, s. 118
[158] Kâzım Karabekir, s. 873
[159] Batumis Revolutsiis Komiteti: Batumi Devrim Komitesi
[160] Fevzi Çelebi, s. 238.
[161] პაატა გიგაური ბათუმის ბრძოლა 18-19 მარტი, 1921 წ. http://legionerebi.com/armia1918/?p=1857
[162] Ulvi Özdemir, Türkiye, Rusya, İran Odağında Kafkasya Askeri ve Siyasi Gelişmeler Kronolojisi (1914-1923), Akıl Fikir Yayınları, İstanbul: 2019, s. 221.
[163] K. Doğan Dirik, s. 120.
[164] Kâzım Karabekir, s. 873-874
[165] Giorgi Mazniaşvili, s. 197.
[166] Giorgi Mazniaşvili, s. 199-200.
[167] Giorgi Mazniaşvili Metinde Ankara Hükûmeti yerine Osmanlı’yı kullanır.
[168] Giorgi Mazniaşvili, s. 200-201.
[169] Giorgi Mazniaşvili, s. 197-202.
[170] Giorgi Mazniaşvili, s. 202.
[171] Doğu cephesi 1919-1921, Türk İstiklal Harbi, C. 3, s. 241.
[172] Mahmut Goloğlu, Milli Mücadele Tarihi Cumhuriyete Doğru, İşbankası Yayınları, İstanbul: 2010, C.IV, s. 137.
[173] K. Doğan Dirik, s. 120.
[174] Mustafa Sarı, s. 627.
[175] K. Doğan Dirik, 122-123.
[176] K. Doğan Dirik, s. 122-123.
[177] K. Doğan Dirik, 124.
[178] Giorgi Mazniaşvili, s. 202.
[179] Giorgi Mazniaşvili, s. 204.
[180] Dmitry Zhloba.
[181] Giorgi Mazniaşvili, s. 202-204.
[182] Ahmet Ferit Tek.
[183] Dimitri Şalikaşvili, s. 84.
[184] Serpil Sürmeli, s. 677.
[185] Şalikaşvili, 84-85.
[186] Stefanos Yerasimos, s. 220
[187] პაატა გიგაური ბათუმის ბრძოლა 18-19 მარტი, 1921 წ. http://legionerebi.com/armia1918/?p=1857
[188] Giorgi Mazniaşvili, s. 202.
[189] Doğu cephesi 1919-1921, Türk İstiklal Harbi, C. 3, s. 242.
[190] Giorgi Mazniaşvili, s. 204.
[191] Giorgi Mazniaşvili, s. 205-206.
[192] Giorgi Mazniaşvili, s. 206.
[193] K. Doğan Dirik, s. 139.
[194] K. Doğan Dirik, s.122.
[195] Giorgi Mazniaşvili, s. 206-207.
[196] Giorgi Mazniaşvili, s. 207.
[197] Dimitri Şalikaşvili 85-86.
[198] Kazım Karabekir, s. 874.
[199] Giorgi Mazniaşvili, s. 207-208.
[200] Dimitri Şalikaşvili’nin Türkiye Günlüğü, s. 87.
[201] Sürmeli 600-692.
[202] Osmanlı’nın bölgeden çekilmesi sonrası Çarlık Rusya’sı döneminde bakımsız kalan ve 1930’lu yıllarda yıkılan Azizie/Aziziye Camisi’nin bulunduğu alan.
[203] Giorgi Mazniaşvili, s. 208-209.
[204] Firuz Kâzımzade, Transkafkasya İçin Mücadele 1917-1921 Türkiye-İngiltere-Rusya, Tarih ve Kuram, İstanbul: 2016, s. 378-379.
[205] K. Doğan Dirik, s.139.
[206] K. Doğan Dirik, s. 125.
[207] Giorgi Mazniaşvili, s. 209.
[208] K. Doğan Dirik, s. 124-125.
[209] K. Doğan Dirik, s. 126.
[210] K. Doğan Dirik, s. 127-128.
[211] K. Doğan Dirik, s. 129.
[212] K. Doğan Dirik, s. 134.
[213] K. Doğan Dirik, s. 134.
[214] K. Doğan Dirik, s. 136.
[215] Pridon Khalvaşi, Omri, Gece Kitaplığı, Ankara: 2019, s. 202.
[216] K. Doğan Dirik, s. 137.
[217] K. Doğan Dirik, s. 138.
[218] K. Doğan Dirik, s. 139.
[219] K. Doğan Dirik, s. 140.
[220] K. Doğan Dirik, s. 140.
[221] K. Doğan Dirik, s. 141.
[222] K. Doğan Dirik, s. 142.
[223] Doğu cephesi 1919-1921, Türk İstiklal Harbi, C. 3, s. 243
[224] Serpil Sürmeli, s. 692-693
[225] K. Doğan Dirik, s. 135.
[226] Edward Hallett Carr, s. 357.
[227] Maçakhela, Borçkha, Makriali, Artvini ve Ardagani.
[228] Makvala Natmeladze, “Sakartvelos Teritoriuli Tsvlilebebi 20-ian Tzlebşi”, Sakartvelos İstoria XIX-XX Saukuneebşi, C. IV, Palitra, Tbilisi: 2012.s. 332-337.
[229] Fevzi Çelebi, s. 247-248.
[230] Mehmet Ali Bolat, Yeni Türkiye İçin Kars Antlaşması’nın Önemi, Adam Akademi Sosyal Bilimler Dergisi, 9/2 2019, s. 267-306.
[231] Rıza Nur; s. 795.
Copyright © 2023 Gurcu.org
